رفتن به اصفهان و سرپرستی رصدخانه اصفهان

عمر خیام بعد از سمرقند به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. او 18 سال در اصفهان اقامت داشت و در این مدت رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را نوشت که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد.

در این دوران به مدیریت خیام زیج (رصدخانه) ملکشاهی تهیه گردید و طرح اصلاح تقویم تنظیم شد. تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که خیام و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می شود. خیام درباره ی چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای هم نوشته است. خیام به اختر بینی اعتقاد نداشت اما در این دوران به عنوان اختر بین در دربار خدمت می کرد. درگذشت ملکشاه، کشته شدن نظام الملک، قطع کمک مالی به رصدخانه و بی مهری به خیام و بی اعتنایی به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، باعث شد خیام در حدود سال 479 هجری اصفهان را به قصد خراسان ترک کند و بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو گذراند.

حوادث مهم زمان حیات خیام

در زمان حیات خیام حوادث مهمی مانند جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی به وقوع پیوست.

دستاوردهای خیام نیشابوری در ادامه ی این بخش از نمناک به دستاوردهای حیکم خیام نیشابوری معروف خواهیم پرداخت که شامل: ریاضیات کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) تا سده ی 19 میلادی در بین ریاضیدانان اروپایی مورد استفاده نبوده است و رد پای خیام را می توان به واسطه ی طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. خیام اولین کسی بود که نشان داد معادله ی درجه ی سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که او از آنها استفاده می کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.». یکی از آثار دیگر خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است که در آن خیام قضیه ی خطوط متوازی که شالوده ی هندسه ی اقلیدسی است، را مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.

ستاره شناسی همانطور که گفتیم خیام گاهشماری ایران را تغییر داد و بعد از اصلاح آن مدار گردش کره ی زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد.

فلسفه از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده که یکی از آنها فارسی بوده و باقی عربی است. پنج رساله او عبارتند از:فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. خیام در سال 472 هجری قمری به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی خطبه توحیدیه ابن سینارا به فارسی ترجمه کرده است.

موسیقی خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده و یک چهارم پرده را شرح می دهد.

ادبیات هم دوره ای های خیام از رباعیات او بی خبر بودن و او را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی می شناختند. در کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی که به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته شده است، از خیام به عنوان شاعر یاد شده است.

آرامگاه عمر خیام خیام در سال 517 ﻫ . ق در شهر نیشابور در گذشت و آرامگاه او در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است. او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده :"گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند." نظامی عروضی بعد از چهار سال به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و مشاهده نمود که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.

بر خیر و مخور غم جهان گذران خوش باشو دمی به شادمانی گذران در طبع جهان اگر وفایی بودی نوبت به تو خود نیامدی از دگران خیام

دیدم به سر عمارتی مردی فرد کو گِل بلگد می زد و خوارش می کرد وان گِل با زبان حال با او می گفت ساکن ، که چو من بسی لگد خواهی کرد خیام

این قافله عمر عجب میگذرد دریاب دمی که با طرب میگذرد ساقی غم فردای حریفان چه خوری پیش آر پیاله را که شب میگذرد #خیام_نیشابوری #شب_نامه شبتان خوش

🕊 دلم شکستی و جانم هنوز چشم به راهت🕊 دلم شکستی و جانم هنوز چشم به راهت شبی سیاهم و در آرزوی طلعت ماهت در انتظار تو چشمم سپید گشت و غمی نیست اگر قبول تو افتد فدای چشم سیاهت ز گرد راه برون آ که پیر دست به دیوار به اشک و آه یتیمان دویده بر سر راهت بیا که این رمد چشم عاشقان تو ای شاه نمی‌رمد مگر از توتیای گرد سیاهت بیا که جز تو سزاوار این کلاه و کمر نیست تویی که سوده کمربند کهکشان کلاهت جمال چون تو به چشم نگاه پاک توان دید به روی چون منی الحق دریغ چشم و نگاهت در انتظار تو می‌میرم و در این دم آخر دلم خوشست که دیدم به خواب گاه به گاهت اگر به باغ تو گل بر دمید من به دل خاک اجازتی که سری بر کنم به جای گیاهت تنور سینه ما را ای آسمان به حذر باش که روی ماه سیه می‌کند به دوده آهت کنون که می‌دمد از مغرب آفتاب نیابت چه کوه‌های سلاطین که می‌شود پَر کاهت تویی که پشت و پناه جهادیان خدایی که سر جهاد توی و خداست پشت و پناهت خدا و بال جوانی نهد به گردن پیری تو «شهریار» خمیدی به زیر بار گناهت سلااااام سحرتون سرشار ازعطر دعا و مناجات التماس_دعای_فرج 🤲