1. صالحان: گروه اول کسانیاند که از جهت ایمان و عمل صالح در بالاترین مراتب واقع شدهاند کاملًا پیرو شریعت بوده و کار خلاف و گناهی انجام ندادهاند. این گونه افراد نیاز به حساب ندارند و قبل از همه به بهشت میروند.
قرآن میگوید: «روزى كه قيامت برپا شود مردم از يكديگر جدا شوند، كسانى كه ايمان آورده و عملهاى صالح انجام دادهاند در باغى از بهشت شادمانى مىكنند.»[64]
و میفرماید: « (در آن روز) شما سه گروه مىباشيد: يكى سعادتمندان و آنان كيستند، ديگرى شقاوتمندان و آنان چگونهاند، ديگرى پيشتازان، اينان مقربانند، در بهشتهاى پر نعمت.»[65]
علامه طباطبائی در تفسیر آیه نوشته است: مراد از سابقین در آیه کسانی هستند که در انجام کارهای نیک بر دیگران سبقت گرفتهاند و به همین جهت در رسیدن به آمرزش و رحمت و لطف خدا نیز بر دیگران سبقت میگیرند.[66]
2. مشرکان و کافران و ستمکاران: این گروه نیز در قیامت با مشاهده نامه عمل خود که تاریک و پر از زشتیها و بدیها و خویهای آزار دهنده است، و نوری در نفس و نامه عملشان دیده نمیشود، به خسران و زیان کامل خود پی میبرند. تکلیفشان روشن است و نیازی به حساب ندارند.
عمل خیری ندارند تا نیاز به حساب باشد، چون ایمان شرط قبولی خیرات است.
قرآن میگوید: «كسانى كه كافر شدهاند و آيات ما را تكذيب مىكنند و ديدار آخرت را دروغ مىپندارند همه در عذاب حاضر خواهند شد.»[67]
و میفرماید: «آنگاه به ستمكاران گويند: عذاب جاويد را بچشيد، آيا جز اين است كه به كيفر اعمالتان مىرسيد.»[68]
و میفرماید: «هر كس كه به آيات خدا كافر شود همانا كه خدا سريع الحساب است.»[69]
و میفرماید: «اعمال كافران همانند سرابى در بيابان است، انسان تشنه گمان كند آب است ولى وقتى بدان نزديك شد چيزى نمىيابد، و خداى را نزد خود مىيابد كه جزاى او را به تمام خواهد داد، و خدا با سرعت به حساب بندگان رسيدگى مىكند.»[70]
و میگوید: «همانا كه خدا گناه مشركان را نمىآمرزد.»[71]
امام سجاد علیه السلام در ضمن حدیث مفصلی فرمود: «براى مشركان ميزانى نصب نمىشود و كتابى باز نمىگردد، گشودن كتاب اختصاص به مسلمين دارد.»[72]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداى عزّوجلّ به حساب اعمال همه بندگان رسيدگى مىكند، جز كسانى كه مشرك باشند، براى اينان حسابى باز نمىكند بلكه بدون حساب داخل دوزخ مىشوند.»[73]
3. حد وسطها: گروه سوم کسانی هستند که نه کافر محضاند، نه مؤمن خالص بلکه حد وسط میباشند. به خدا و پیامبر و معاد ایمان دارند و به مقدار ایمانشان انجام وظیفه کرده و عملهای صالحی دارند، ولی در اثر ضعف ایمان قصور و تقصیراتی نیز دارند. قرآن میگوید:
«گروهى ديگر به گناهان خود اعتراف كردند كه اعمال نيك را با كارهاى زشت آميختهاند، شايد خدا توبه آنها را بپذيرد زيرا خدا آمرزنده و مهربان است.»[74]
تعیین سرنوشت نهایی این گونه افراد نیاز به حساب دارد. گرچه خدای متعال به طور کامل و دقیق بر اعمال بندگانش اشراف دارد و کوچکترین چیزی بر او مخفی نیست، قبل از محاسبه همه چیز برایش روشن است و نتیجههای آن را میداند، ولی در عین حال محاسبه اعمال در قیامت یک امر ضروری است. بدین جهت که هر انسانی اکثر کارهای خوب و بد خود را که در طول عمر انجام داده فراموش میکند، به علاوه به ظاهر اعمال خود مینگرد و از باطن آنها اطلاع درستی ندارد و به همین جهت توقع پاداشهایی را دارد که در شأن او نیست. خدای متعال پاداش و کیفر بندگان
را طبق استحقاق واقعی میدهد، نه توقع و انتظار این و آن. بنابراین حساب قیامت لازم است تا بندگان عذری نداشته باشند و بدانند که طبق عدالت با آنها رفتار شده است.
حساب قیامت بسیار گسترده و دقیق است و همه چیز مورد سئوال قرار میگیرد. در اینجا به برخی از آنها به طور کوتاه اشاره میشود:
اول: اصول عقاید: نخستین و مهمترین چیزی که مورد حساب قرار میگیرد اصول عقاید است. عقائد از جهات مختلف مورد سنجش و بررسی قرار میگیرند: آیا همه را باور داشته یا برخی از آنها مورد شک یا انکار بوده است؟ آیا کاملًا صحیح و خالص بودهاند یا به خرافاتی آلوده بودهاند؟