و می‌فرماید: «آن‏گاه به ستم‏كاران گويند: عذاب جاويد را بچشيد، آيا جز اين است كه به كيفر اعمالتان مى‏رسيد.»[68] و می‌فرماید: «هر كس كه به آيات خدا كافر شود همانا كه خدا سريع الحساب است.»[69]

و می‌فرماید: «اعمال كافران همانند سرابى در بيابان است، انسان تشنه گمان كند آب است ولى وقتى بدان نزديك شد چيزى نمى‏يابد، و خداى را نزد خود مى‏يابد كه جزاى او را به تمام خواهد داد، و خدا با سرعت به حساب بندگان رسيدگى مى‏كند.»[70] و می‌گوید: «همانا كه خدا گناه مشركان را نمى‏آمرزد.»[71] امام سجاد علیه السلام در ضمن حدیث مفصلی فرمود: «براى مشركان ميزانى نصب نمى‏شود و كتابى باز نمى‏گردد، گشودن كتاب اختصاص به مسلمين دارد.»[72] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداى عزّوجلّ به حساب اعمال همه بندگان رسيدگى مى‏كند، جز كسانى كه مشرك باشند، براى اينان حسابى باز نمى‏كند بلكه بدون حساب داخل دوزخ مى‏شوند.»[73]

3. حد وسطها: گروه سوم کسانی هستند که نه کافر محض‌اند، نه مؤمن خالص بلکه حد وسط می‌باشند. به خدا و پیامبر و معاد ایمان دارند و به مقدار ایمانشان انجام وظیفه کرده و عمل‌های صالحی دارند، ولی در اثر ضعف ایمان قصور و تقصیراتی نیز دارند. قرآن می‌گوید: «گروهى ديگر به گناهان خود اعتراف كردند كه اعمال نيك را با كارهاى زشت آميخته‏اند، شايد خدا توبه آنها را بپذيرد زيرا خدا آمرزنده و مهربان است.»[74]

تعیین سرنوشت نهایی این گونه افراد نیاز به حساب دارد. گرچه خدای متعال به طور کامل و دقیق بر اعمال بندگانش اشراف دارد و کوچک‌ترین چیزی بر او مخفی نیست، قبل از محاسبه همه چیز برایش روشن است و نتیجه‌های آن را می‌داند، ولی در عین حال محاسبه اعمال در قیامت یک امر ضروری است. بدین جهت که هر انسانی اکثر کارهای خوب و بد خود را که در طول عمر انجام داده فراموش می‌کند، به علاوه به ظاهر اعمال خود می‌نگرد و از باطن آنها اطلاع درستی ندارد و به همین جهت توقع پاداش‌هایی را دارد که در شأن او نیست. خدای متعال پاداش و کیفر بندگان را طبق استحقاق واقعی می‌دهد، نه توقع و انتظار این و آن. بنابراین حساب قیامت لازم است تا بندگان عذری نداشته باشند و بدانند که طبق عدالت با آنها رفتار شده است.

حساب قیامت بسیار گسترده و دقیق است و همه چیز مورد سئوال قرار می‌گیرد. در این‌جا به برخی از آنها به طور کوتاه اشاره می‌شود:

اول: اصول عقاید: نخستین و مهم‌ترین چیزی که مورد حساب قرار می‌گیرد اصول عقاید است. عقائد از جهات مختلف مورد سنجش و بررسی قرار می‌گیرند: آیا همه را باور داشته یا برخی از آنها مورد شک یا انکار بوده است؟ آیا کاملًا صحیح و خالص بوده‌اند یا به خرافاتی آلوده بوده‌اند؟

آیا در باطن ذات او نفوذ کرده و به مرتبه ایمان و یقین قلبی رسیده یا این که از حد کلمات زبانی و مفاهیم ذهنی تجاوز نکرده است؟ این قبیل امور در کمال و نورانیت نفسانی و درجات اخروی انسان‌ها تأثیر دارند و در قیامت و به هنگام حساب باید روشن شوند.

دوم: نعمت‌ها: نعمت‌هایی که خدای متعال به بندگانش عطا کرده تا سرمایه اولیه تجارت دنیوی و وسیله‌ای برای تحصیل زاد و توشه سعادت اخروی او باشد. در قیامت و به هنگام حساب در رابطه با همین نعمت‌های گرانقدر سؤال خواهد شد. دنیا واقعاً مزرعه آخرت و محل تجارت بندگان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «دنيا مزرعه آخرت است.»[75]

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «دنيا براى اولياى خدا تجارت‏خانه است، رحمت خدا را در آن كسب مى‏كنند، و بهشت را سود مى‏برند.»[76]

نعمت‌های گران‌قدر الهی بسیار گسترده و زیادند که در برخی احادیث به نمونه‌هایی از آن که در قیامت در رابطه با آنها سئوال می‌شود اشاره شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در قيامت بنده خدا قدم از قدم بر نمى‏دارد جز اين كه در باره چند چيز مورد سؤال قرار خواهد گرفت: از عمرش كه در چه راهى صرف و به پايان رسيده است. و از جوانى‏اش كه چگونه آن را فرسوده كرده و از مالش كه از چه راهى كسب و در كجا به مصرف رسانيده است، و از محبت و دوستى با ما اهل بيت.»[77]