خداوند متعال تحریم حلال‌های خود را همانند تحلیل حرام‌ها قرار داده است. هر دو شق آن سبب خشم و عذاب پروردگار می‌شود و خداوند متعال فاعل چنین کاری را به خسرانی روشن و آشکار و گمراهی سخت، خواهد کشاند، همچنان که مردمان عصر جاهلی را به سبب انجام چنین عملی مورد سرزنش و عتاب قرار داده است و می‌فرماید: (لَقَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أوْلادَهُمْ سَفَهاً بَغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُم اللهُ افْتِراءً عَلَی اللهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ)[27] (کسانی که روی بی‌خردی و نادانی فرزندان خود را کشته‌اند و آن چه را خدا روزیشان کرده بود –از روا افترا به خدا- حرام شمرده‌اند سخت زیان کرده‌اند. آنان به راستی گمراه شده و هدایت نیافته‌اند.)

اگر به دقت بنگریم در می‌یابیم که علاقه به موسیقی و آواز ریشه در غریزه‌ی انسانی و فطرت بشری دارد، تا آنجا که کودک شیرخوار در گهواره‌اش با آواز زیبا ساکت می‌شود و از گریه باز می‌ماند. روح کودک آن چه را که سبب گریه‌اش شده، فراموش می‌کند و به سوی صدای آواز زیبا متمایل می‌شود. به همین دلیل است که مادران، مربّیان و دایه‌های شیرده از گذشته تا به امروز آواز و صدای زیبا را برای ساکت نمودن و آرامش خاطر کودکان خود، برگزیده‌اند. پرندگان و حیوانات هم از صدای زیبا و نغمه‌های موزون تحت تأثیر قرار می‌گیرند، تا آنجا که غزالی در کتاب «احیا» می‌گوید: هر کسی تحت تأثیر آواز خوب قرار نگیرد، انسانی ناقص و خارج از اعتدال و دور از معنویت است و به سبب طبیعت غلیظ و قساوت روان از حدود زیباگرایی پرندگان و چهارپایان فراتر نرفته است.

شتر با وجود طبعیت کودن خود از آواز و نغمه‌های ساربان متأثر می‌شود، به گونه‌ای که وزن بار سنگین خود را احساس نمی‌کندو مسافت‌های طولانی را به سبب نشاطی که آوازی دل‌انگیز در او ایجاد می‌کند، کوتاه می‌بیند. در حقیقت نغمه‌های ساربان، شتر را سرمست می‌کند. شتر با شنیدن آواز ساربان، گردنش را دراز می‌کند و با دقت به آن گوش می‌دهد و شتابان به راه خود ادامه می‌دهد تا آنجا که می‌بینی از فرط شادی بارها و محمل‌هایش تکان می‌خورند. حال که دریافتیم علاقه‌مندی به آواز خواندن و شنیدن، غریزی و فطری است، آیا می‌توان گفت که دین برای نبرد با غرایز و فطرت‌ها و سرکوب آنها آمده است؟ هرگز: رسالت دین آراستگی و کمال انسان و توجیه آن در جهت تحقق خواسته‌های فطری و پاک انسانی است. امام ابن تیمیه (رض) می‌گوید:

«اِنَّ الأنْبیاءَ قَدْ بُعِثوُا بِتَکْمیلِ الْفِطْرَةِ و تَقْریرِهـْا لا بِتَبْدِیلِها و تَغْیِیرِها» (انبیا برای تکمیل فطرت و تثبیت آن مبعوث شده‌اند، نه برای سرکوبی و تغییر آن.) مصداق آن، حدیث پیامبر گرامی است. هنگامی که آن حضرت وارد مدینه شد و دید که مردمان آنجا برای شادی و تفریح خود دو روز سال را جشن می‌گیرند. حضرت (ص) فرمود: «ما هذان الیَوْمانِ» (مناسبت این دو روز چیست؟) آنان گفتند: در دوره جاهلی در آن دو روز به بازی و تفریح می‌پرداختیم. پیامبر (ص) فرمود: «اِنَّ الله قَدْ اَبْدَلَکُمْ بِهِمَا خَیْراً مَنْها: یَوْمُ الأضْحـَْی وَ یَوْمُ الفِطْرِ»[28] (خداوند در عوض آن دو روز، دو روز بهتر را به شما عطا فرموده؛ روز عید قربان و روز عید فطر.)

عایشه ام المؤمنین می‌گوید: «همان طور که من به حبشی‌هایی که در مسجد مشغول بازی بودند نگاه کردم تا پیامبر خسته شدند. برای همین است که همه باید نیاز و احساسات دختران جوان و کم سن و سالی را که علاقه به تفریح دارند در نظر بگیرید.»[29] اگر قبول کنیم که آواز خوانی لهو و لعب است، پس شریعت آن را حرام نکرده است، جدیّت صرف و سخت کوشی دائمی صبر و حوصله‌ی انسان را سر می‌آورد. نیاز به شادی و تفریح، نیازی فطری است که نیروی انسان را تقویت می‌کند.

پیامبر (ص) خطاب به حنظله –هنگامی که با عیال و فرزندانش به بازی و شوخی پرداخته بود و حالتش با هنگامی که در محضر رسول خدا حضور داشت، تغییر یافته بود و می‌پنداشت منافق شده است- فرمود: «حنظله، زندگی ساعت، ساعت است.» (روایت از مسلم.)

علی ابن ابی‌طالب (رض) می‌گوید: «دل خودتان را ساعت به ساعت شاد نمایید، زیرا دل هر گاه ناراحت شود کور می‌گردد» در جایی دیگر می‌گوید: «روح‌ها هم مانند بدن‌ها خسته می‌شوند. برای شادی و نشاط، آنها را با لطایف و ظرایف حکیمانه، فعال و نیرومند سازید.» ابودردا، یکی از صحابی پیامبر (ص) می‌گوید: «من نفس خود را به بعضی از بازی‌ها و لهو و لعب شاد می‌نمایم تا در کارهای جدی و حقیقی توان و نیرو بگیرد.» امام غزالی در جواب کسانی که می‌گویند، آوازخوانی لهو و لعب است، می‌گوید: «درست است که غنا لعو و لعب است، ولی باید اعتراف کرد تمام ابعاد دنیا لهو و لعب است

شوخی‌های زن و شوهر لهو است به جز عمل زناشویی که سبب وجود فرزند است. بنابراین هر گونه شوخی که در آن فحش و ناسزاگویی نباشد، حلال است و این حکم از رسول خدا (ص) و یارانش به دست می‌آید. کدام لهو بالاتر از لهو حبشیان زنگی‌ها در مسجد پیامبر (ص) است که اباحه‌ی آن از طریق نصّ صریح و صحیح ثابت شده است. به علاوه من می‌گویم: لهو، نشاط‌بخش دلهاست و کاهش‌دهنده‌ی ناراحتی‌ها و فشارهای فکری، زیرا اگر دل خسته و ناتوان شود کور می‌گردد. استراحت و آرامش دل سبب می‌شود برای کارهای جدی و سخت آمادگی کافی به دست می‌آید جهت مواظبت فکر و اندیشه لازم است که انسان برای نمونه روز جمعه را تعطیل کند؛ زیرا تعطیلی یک روز موجب به وجود آمدن نشاط و شادی در سایر روزها می‌شود.

. هر کسی که بخواهد مواظب همه‌ی نمازهای سنت در تمام اوقات باشد، لازم است که در بعضی اوقات بعضی از ساعات را برای خود تعطیل کند. به همین سبب است که نماز خواندن مستحب در بعضی از اوقات کراهت دارد. اغلب روزهای تعطیل به وجود انسان کمک می‌کند. لهو نیز پشتیبانی است بر کارهای جدّی و واقعی. باید اعتراف کرد که انسان قادر نیست پیوسته اعمال جدی محض و حقیقت‌های تلخ را تحمل کند. جز روان پیامبران الهی (ع) بنابراین لهو و لعب داروی خستگی‌های روحی و فکری، است و لازم است لهو، غنا و شوخی مباح باشند به شرط آنکه شوخی و مزاح دایمی و همیشگی نشوند.

همان‌گونه که مصرف داروی زیاد مضرّ جسم است، مصرف لهو و شوخی زیاد، باعث تباهی روح و اندیشه می شود. اگر از، انجام لهو، مقصود و نیّت خیر باشد، موجب تقرّب به درگاه خداوند می‌شود؛ البته از بسیاری کسان هستند که تحت تأثیر آواز و موسیقی لطیف، به انجام اعمال خوب و صفات شایسته تحریک می‌شوند؛ امّا مقصود ما لهوی است که سبب لذّت و استراحت محض می شود؛ پس اگر لهو و غنا موجب تحریک انسان به سوی اعمال نیک و صفات پسندیده شود، در آن صورت لهو سنّت است؛ یعنی بر نقصانی مدارج عالی کمال دلالت دارد، زیرا انسان کامل و وارسته کسی است که برای استراحت دادن به قلبش جز به حق به هیچ محرکی نیاز ندارد. ولی باید دانست که حسنات نیکوکاران، سیّئات مقربان است. آنان کسانی‌اند که به علم معالجه‌ی دل‌ها و راه کشاندن آنها به سوی حق و واقعیت احاطه‌ی کامل دارند.

نتیجه می‌گیریم که استراحت دادن به دل با امثال این امور، داروی نافعی است و از آن بی‌نیاز نخواهیم بود. پایان کلام غزالی در کتاب الاحیاء، کتاب السّماع، ص1153-1152. این کلامی نفیس است که روح واقعی اسلام را بیان می‌کند.

کسانی که آواز خوانی را جایز می‌دانند آن چه بیان شد نظر کسانی بود که غنا را مباح دانسته‌اند. دلایل آنان از نصوص و قواعد اسلام منبعث گردیده است، که کاملاً کفایت می‌کند. و پاسخی است به نظر آن عده که معتقد به اباحه‌ی غنا نیستند. در صورتی که بسیاری از اصحاب و تابعان، همچنین توابع و فقهای آنان به جواز و اباحه‌ی آن نظر داده‌اند. برای ما همین قدر کافی است که مردمان مدینه با آن همه ورعی که داشتند و علمای ظاهری با آن همه تمسّک و دستاویزی که به ظواهر نصوص داشتند و عالمان صوفیه با آن تشدّد و سختگیری که پیوسته عزائم را بر رخصت‌ها ترجیح می‌داده‌اند رأی به اباحه‌ی آوازخوانی و سماع آن داده‌اند.

امام شوکانی در کتاب «نیل الاوطار» می‌گوید: نظر اهل مدینه و موافقان آنان، از علمای ظاهری و گروهی از صوفیان، بر جواز رخصت‌ غنا است، اگر چه همراه عود و نی سروده و خوانده شود.

استاد ابو منصور بغدادی شافعی در کتاب خود در مبحث سماع روایت می‌کند که عبدالله بن جعفر در آوازخوانی اشکالی نمی‌دید. آهنگ‌ها را برای کنیزان خود ترتیب می‌داد و با تار و عود آن آواز را از آنان می‌شنید. این واقعه در زمان امیرالمؤمنین علی (رض) اتفاق افتاد. همچنین ایشان-استاد ابو منصور بغدادی شافعی- جواز و اباحه‌ی غنا را از قاضی شریح، سعید بن مسیب، عطا بن ابی رباح، زهری و شعبی نیز روایت کرده است.

امام الحرمین در کتاب «النهایة» و «ابن ابی الدنیا» می‌گوید: از مورّخان با روایت صحیح بیان شده است که عبدالله بن زبیر کنیزان و جاریه‌هایی نوازنده داشته است. ابن عمر (رض) بر ایشان وارد شد و دید عودی کنار اوست. گفت: ای صحابی رسول خدا، این چیست؟ ابن عمر، عود را بر داشت و به دقّت در آن نگریست و گفت این میزان شامیان است؟ ابن زبیر در پاسخ ابن عمر گفت: آری، خردها را به آن می‌سنجیم.

حافظ ابو محمد بن حزم در رساله‌ی خود و در مبحث سماع آوازخوان با سندی از ابن سیرین روایت می‌کند و می‌گوید: «مردی با کنیزانی به مدینه آمد و نزد ابن عمر رفت و در میان آن کنیزان، کنیزکی دف می‌زد و می‌نواخت. مردی آمد و برای خرید آن کنیزک چانه زد. ابن عمر به صاحبت کنیزان گفت: تو را به مردی معرفی می‌کنم که در معامله به مراتب از این یکی بهتر است. آن مرد گفت: ابن عمر، او کیست؟ پاسخ داد: عبدالله بن جعفر است. آن مرد کنیزان را به عبدالله بن جعفر نشان داد و به یکی از آن جاریه‌ها گفت: این عود را بردار. کنیزک عود را برداشت شروع به خواندن آواز کرد. عبدالله بن جعفر برای خرید او با آن مرد به معامله پرداخت و سپس نزد ابن عمر آمد والی آخر. (این داستان پیش از این بیان شده بود).

صاحب کتاب «عقد الفرید» علاّمه ادیب ابوعمر اندلسی، روایت می‌کند که عبدالله بن عمر بر ابن جعفر وارد شد. جاریه و عودی را در سرای ایشان داد. ابن جعفر از ابن عمر پرسید: در این اشکالی هست؟ ابن عمر گفت: خیر، در آن اشکالی نمی‌بینم. ماوردی روایت می‌کند که معاویه و عمروبن عاص نزد ابن جعفر می رفتند و به عود گوش می‌دادند. ابوالفرج اصفهانی روایت کرده است که عزةالمیلاء آواز با عود را با شعر حسان بن ثابت می‌سرود. ابن سمعانی اجازه‌ی آوازخوانی را از طاووس روایت می‌کند.

ادفوی، می‌گوید: عمر بن عبدالعزیز قبل از خلافتش آواز کنیزان را می‌شنید. این روایت را ابین قتیبه و صاحب الإمتاع به قاضی مدینه، سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمان زهری که از تابعین بود نسبت می‌دهند و ابویعلی خلیلی در کتاب ارشاد در مورد عبدالعزیز بن سلمه ماجشون، مفتی مدینه روایت می‌کند. رویانی از قفّال روایت می‌کند که مذهب مالک بن انس آواز خواندن را با موسیقی مباح می‌داند. استاد ابومنصور فورانی، روایتی در باره‌ی جواز نواختن عود آورده است. ابوطالب مکی در کتاب «قوت‌القلوب» از شعبه روایت کرده است در خانه‌ی منهال بن عمر –محدث مشهور- صدای تنبور شنیده است..

ابوالفضل بن طاهر در بخش سماع کتاب خود، روایت کرده است که میان اهل مدنیه اختلافی در مورد مباح بودن عود نیست. ابن نحوی در کتاب «العمده» می‌گوید: «ابن طاهر گفته است که اباحه‌ی عود، اجماع اهل مدینه است.» و ابن طاهر می‌گوید: نظر تمام علمای ظاهری بر این قول است. ادفوی می‌گوید: در نوازندگی ابراهیم بند سعد –که بیان شد- هیچ اختلافی نیست و آن دلیلی دیگر بر اباحه‌ی آن است.

ماوردی، اباحه‌ی عود را از بعضی علمای شافعیه نقل کرده است. همچنین ابوالفضل بن طاهر از ابواسحاق شیرازی، و اسنوی در «المهمات» از رویانی و ماوردی، و ابن نحوی از استاد ابو منصور، و ابن الملقن در «العهده» از ابن طاهر، و ادفوی از شیخ عزالدین بن عبدالسلام، و صاحب «الامتاع» از ابوبکربن‌عربی و ادفوی، به طور کلی تمام اینها شنیدن آواز را با آلات موسیقی حلال دانسته‌اند.

اما آواز بدون آلات موسیقی؛ ادفوی در کتاب «الامتاع» گفته است: غزالی در بعضی از تألیفات فقهی‌اش، اتفاع علما را به حلال بودن آواز بدون موسیقی روایت کرده است. ابن طاهر، اجماع اصحاب و تابعان را بر حلال بودن آن نقل نموده است. تاج‌العزاری و ابن قتیبه می‌گویند: اهل حرمین بر حلیت آن اجماع دارند.

همچنین در اهل حجاز پیوسته، حتی در بهترین روزهای سال که عبادت و اذکار در آن مأثور می‌بود، به آن اجازه می‌دادند. ابن نحوی در کتاب «العهدة» در مورد خواندن و شنیدن آواز می‌گوید: گروهی از اصحاب و تابعان و پیروان تابعان به اباحه‌ی آن نظر داده‌اند. در میان اصحاب، عمر –بنابه روایت ابن عبدالبر و دیگران- و عثمان –بنا به روایت ماوردی و صاحب «البیان و رافعی- و عبدالرحمان بن عوف- بنا به روایت ابن قتیبه- و ابو مسعود انصاری –بنابه روایت بیهقی- و بلال و عبدالله بن ارقم و اسامه بن زید –بنابه روایت بیهقی- و حمزه –بنابه روایت صحیح- و ابن عمر –بنا به روایت ابن عبدالبر- و عبدالله بن عمرو –بنابه روایت زبیر بن بکار- و قزطةبن کعب –بنابه روایت ابن قتیبه- و خوات بن جبیر و رباح المعترف –بنابه روایت صاحب الاغانی- و مغیره بن شعبه –بنابه روایت ابوطالب مکی- و عمروبن عاص –بنابه رویات ماوردی- و عایشه و ربیع –بنابه روایت صحیح بخاری و دیگران به اباحه و جواز و سماع آن فتوا داده‌اند.

همچنین تابعانی همچون: سعید بن مسیب، سالم بن عبدالله بن عمر، ابن حسان، خارجه بن زید، شریح قاضی، سعید بن جبیر، عامر شعبی، عبدالله بن ابی عتیق، عطاءبن ابی رباح، محمد بن شهاب زهری، عمر بن عبدالعزیز و سعد بن ابراهیم زهری. همگی خواندن و شنیدن آواز را مباح می‌دانند. اما در میان پیروان تابعان افراد بی‌شماری به اباحه‌ی غنا نظر داده‌اند؛ از جمله: ائمه‌ی اربعه، ابن عینیه، جمهور علمای شافعیه. (پایان کلام ابن نحوی)[30]

قیود و شرایط شنیدن و خواندن آواز 👇👇👇👇👇

ما به فتوای اباحه‌ی غنا، قیود و شرایطی اضافه می‌نماییم که مراعات آنها در خواندن و شنیدن آواز آن لازم و ضروری است.

1. در آغاز مبحث اشاره نمودیم که هر آواز و غنایی مباح نیست، بلکه باید با ادب و تعالیم اسلامی توافق داشته باشد. غنایی که شنوندگان را به انجام حرام تشویق کند و به طور مثال در آن گفته شود: «دنیا سیگار و جام و شراب است»، مخالف با تعالیم اسلامی است؛ زیرا اسلام شراب را نجس و از اعمال شیطانی می‌أاند و شرابخوار، شراب‌ساز، شراب فروش و آنکه شراب را حمل می‌کند و به طور کلی هر کس که به نوعی در مصرف آن کمک کند، نفرین کرده است. سیگار هم آفتی است که مصرف آن جز زیان جسمانی، نفسانی و مالی چیزی به دنبال نخواهد داشت. همچنین آوازهایی که ظالمان، طاغوتیان و حکام فاسق را می‌ستاید، مخالف با تعالیم اسلامی است، زیرا اسلام ظالمان، یاوران آنان که در مقابل ظلم ظالم سکوت می‌نمایند را لعنت می‌کند؛ پس وای به حال کسانی که آنان را می‌ستایند و تمجید می‌کنند؟!

آوازهایی که نظربازان و چشم‌چرانان جسور را می‌ستاید یا به توصیف اعضای بدن زنان می‌پردازد و باعث تحریک شنوندگان گردد، آوازی است مخالف با آداب اسلامی، در قرآن آمده است:

قُلْ لَلْمؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أبْصارِهِمْ ... وَ قُلْ لَلْمؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أبْصَارِهِنَّ)[31] (به مردان با ایمان بگو: دیده فرونهند و به زنان با ایمان بگو: دیدگان خود را از هر نامحرمی فروببندند).

2. شیوه‌ی خواندن آواز نیز دارای اهمیت است. چه بسا متن آواز اشکالی شرعی ندارد، ولی شیوه‌ی آوازخوانی مرد یا زن به نوعی است که الفاظ را با ناز و کرشمه و تکسر بین می‌کند، و غریزه‌های جنسی را تحریک می‌نماید و باعث تشویق و ترغیب بیمار-دلان می‌گردد یا به صورت نامطلوبی خوانده می‌شود که به دور از وقار است و سبب تشیوق و ترغیب به فساد می‌گردد. یا با خواندن آواز در جمع، غریزه‌ی جنسی دختران و پسران جوان به واسطه‌ی برجسته‌سازی عشق و وصل به معشوق تحریک می‌شود، یعنی آواز دریچه‌ای است که باد فتنه از آن می‌وزد. در تمام این موارد آواز، دیگر مباح نیست و شرایط حرام، شبهه یا کراهت بدان مستولی می‌شود.

قرآن کریم زنان پیامبر را خطاب قرار می‌دهدو می‌فرماید: (فَلاَْ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ)[32] (پس به ناز سخن مگویید، تا آن‌که در دلش بیماری است، طمع ورزد.)وقتی سخن گفتن با ناز از جانب زنان ممنع باشد، وضعیت کلماتی که با ناز و کرشمه و همراه با وزن و نغمه و طرب ادا می‌شود، معلوم است.