آری حضور مردم و گواهان و شاهدان هرچه بیشتر باشد شرمندگی زیادتر است، بعد از این مقدمه  وارد اصل بحث می‌شویم که گواهان در قیامت متعددند و قرآن می‌فرماید: « یَوم یَقوم الاشهاد» (آیه 51 سوره مؤمن) روزی که شاهدان به پا می خیزند. اما این شاهدان چه کسانی هستند؟ با مراجعه به قران کریم و استفاده از آیات، مطلب را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

اولین شاهد خداست در قرآن می‌خوانیم: «اِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَىْ ءٍ شَهیدٌ» (آیه 17 سوره حج) همانا خداوند بر همه چیز گواه است و همچنین در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم: «إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا» (آیه 1 سوره نساء) همانا خداوند مراقب شماست، و نیز «كَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطًا» (آیه 126 سوره نساء) و خداوند بر همه چیز احاطه دارد، پس با این استناد اولین گواه و شاهد در دنیا و آخرت ذات مقدس الهی است.

دومین شاهد پیامبران‌اند یکی دیگر از شاهدان در قیامت پیامبران بزرگوار(ع) هستند که قرآن می‌فرماید: «وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاء شَهِيدًا» (آیه 41 سوره نساء) ما تو را، قیامت در حالی که گواه مردم هستی حاضر می‌کنیم، در جای دیگر می‌خوانیم: «وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء» (آیه 89 سوره نحل) روزی که از میان هر قوم و امتی شاهدی از خودشان بر می‌انگیزیم بنابراین شاهد هر امتی در قیامت پیامبر همان امت خواهد بود و شاهد تمام انبیاء شخص رسول اکرم(ص) است.

سومین گواه امامان معصوم(ع) هستند در قران کریم می‌خوانیم: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا»(آیه 143 سوره بقره) و بدین گونه ما شما را یک امت معتدل و میانه قرار دادیم تا شاهد بر مردم باشید و رسول خدا(ص) هم بر شما شاهد باشد.

برای متوجه شدن این آیه باید مراجعه کنیم به تفسیر آن، که در تفسیر صافی در رابطه با این آیه حدیثی را از کتاب کافی نقل کرده که امام محمد باقر(ع) فرمودند: که آن امت وسط (که شاهدانند) تنها ما هستیم، و نیز در همان تفسیر چنین می‌خوانیم که امام صادق(ع) فرمودند: در هر دوره و قرنی امامی هست که گواه و شاهد بر مردم هستند. لذا سومین شاهد در روز قیامت امامان معصوم(ع) هستند.

چهارمین شاهد فرشتگان هستند در قران می خوانیم: «وَجَاءتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ» (آیه 21 سوره ق) روز قیامت هر انسانی در پیشگاه عدل الهی حاضر می‌شود در حالی که در کنار او هم فرشته‌ای است که او را به محشر سوق می‌دهد و هم فرشته‌ای است که شاهد کارهای انجام شده اوست. چهارمین شاهد در روز قیامت فرشتگان هستند، فرشتگانی که در قیامت گواه بر اعمال انسانند ممکن است همان گروه از مامورانی باشند که اعمال ما را در دنیا ضبط می‌نمایند و ممکن است سایر فرشتگان باشند.

پنجمین شاهد زمین است یکی دیگر از شاهدان زمین است که در قرآن کریم می‌خوانیم: «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا» (آیه 4 سوره زلزال) زمین در قیامت خبرهایش را بازگو می‌کند. شهادت زمین در آن روز یا به وسیله ی وضع و نظامی که پیدا کرده است، همانگونه که ما به یکدیگر می گوئیم چشم تو شهادت می‌دهد که دیشب خواب نکرده‌ای و رنگ تو گواه آن است که ترسیده‌ای و یا عصبانی یا شاد شده‌ای، زمین آن روز هم دچار زلزله‌ای بسیار بزرگ می‌شود و بعد از کنده شدن کوه‌ها و به حرکت در آمدن آن‌ها و بهم خوردن و قطعه قطعه و سپس شن شدن آن‌ها با ما حرف ها دارد، وضع و نظام آن روز به ما مطالبی را می‌فهماند، همانگونه که دایره‌های تنه درخت پس از بریده شدن به ما تاریخ آن را می‌فهماند و همانگونه که نوشته ها به ما مقدار اطلاعات نویسنده را می‌گوید، زمین هم همانطور است و طبق این معنا مراد از شهادت دادن زمین، گواهی اوضاع آن است نه گفتگو و کلام. در حدیثی می‌خوانیم که رسول خدا(ص) در هر منطقه‌ای دو رکعت نماز به جا می‌آورد و می‌فرمود این مکان بر نماز ما شهادت می‌دهد.

ششمین گواه وجدان است یکی از شاهدان در آن روز، وجدان زنده و عقل و چشم بیدار شده انسان است که در قرآن آیات بسیاری آمده است که بارها انسان با کمال صراحت به گناه و انحراف خود اقرار می‌کند، اقراری از عمق جان و از تمام وجود، اقراری که شاید از اقرار هر شاهدی پر سوز و گدازتر است، جالب این که در آن روز خداوند هم همان وجدان را قاضی قرار می‌دهد و به انسان خطاب کرده و می‌فرماید: «اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا» (آیه 14 سوره اسراء) نامه عمل خود را بخوان! امروز روح و روان تو برای این که علیه تو گواهی دهند کافی است، همچنین در مناجات می‌خوانیم که می‌فرمایند: خدایا! هرگاه حساب مرا به خود من واگذار کنی جزای خویش را جز قهر و غضب و آتش دوزخ تو چیز دیگری نمیدانم.

هفتمین شاهدان اعضای بدن هستند یکی از شاهدها در قیامت اعضای بدن (دست و پا و پوست و زبان) هستند که قرآن می‌فرماید: «يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (آیه 24 سوره نور) روزی که زبان ها و دست و پاهای مردم بر ضررشان گواهی می‌دهند و گاهی بر دهانشان مهر خورده و تنها ددست و پاها سخن می‌گویند.

جالب آنکه انسان که این گواهی را از چشم و گوش و پوست خود می‌بیند با کمال ناراحتی و شرمندگی به پوست خود می‌گوید چرا در این روز از آن گناهان رسوا و شرم آوری که توسط تو مرتکب شده‌ام پرده برداشته و گواهی می‌دهی؟!

پوست جواب می‌دهد، خداوندی که همه چیز را به نطق و گفتگو در می‌آورد ما را نیز به گواهی و سخن گفتن وادار نمود.

هشتمین شاهد زمان است یکی دیگر از شاهدان زمان (وقت) است که امام علی(ع) فرمود: «ما من یوم یمر علی ابن ادم الا قال له ذلک الیوم انا یوم جدید و انا علیک لشهید ...اشهد لک به یوم القیمه» هیچ روزی بر انسان نمی‌گذرد مگر آن روز به انسان هشدار می‌دهد که من امروز برای تو روز نو هستم و گواه کارهایی خواهم بود که در من انجام می‌دهی و در روز قیامت به انها شهادت خواهم داد، بنابراین سعی کن در این روز استفاده کامل خودت را در راه سعادت ابدی انجام دهی.

نهمین گواه خود عمل است و اخرین شاهد در قیامت خود اعمال و کرده‌های انسان است که به صورت جسم در برابر انسان نمودار می‌شوند که در قرآن کریم می‌خوانیم:  «فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (آیه 54 سوره یاسین) امروز بر كسى هيچ ستم نمى‌‏رود جز در برابر آنچه كرده‌‏ايد پاداشى نخواهيد يافت، و نیز «وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا» (آیه 49 سوره کهف) روز قیامت انسان رفتار و کردار دنیای خود را در برابر خود حاضر می یابد.

در قیامت اعضای انسان هم مورد محاسبه واقع می شود؛ مثلا گوش از شنیده ‌ها، چشم از دیده‌ ها و دل از نیات مواخذه مى گردد.

گوش، چشم و دل انسان، مورد حسابرسی خداوند: •«ولا تقف ما لیس لک به علم ان السمع والبصر والفؤاد کل اولـئک کان عنه مسـولا:و از چیزى كه بدان علم ندارى (در مرحله اعتقاد و گفتار و عمل) پیروى مكن، زیرا گوش و چشم و دل، هر یك مورد سؤال قرار خواهند گرفت (از انسان درباره كارهاى آنها و از آنها درباره كارهاى خودشان مى ‌پرسند).» [۱] در قیامت گوش از شنیده ‌ها، چشم از دیده‌ ها ودل از خاطرات محاسبه مى ‌شود. ذكر چشم و گوش و دل در آیه، از باب نمونه است، زیرا در قیامت علاوه بر خود انسان، از دست و پا و اعضاى دیگر هم سؤال مى‌ شود و آنها به سخن آمده، اعتراف مى‌ كنند.

 پیروى از علم در این آیه خداوند متعال نخست سخن از لزوم تحقیق در همه چیز به میان آورده، مى ‌فرماید:" از آنچه به آن علم ندارى پیروى مكن" (وَ لا تَقْفُ ما لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ‌).نه در عمل شخصى خود از غیر علم پیروى كن، و نه به هنگام قضاوت در باره دیگران، نه شهادت به غیر علم بده، و نه به غیر علم اعتقاد پیدا كن.و به این ترتیب، نهی از پیروى از غیر علم معنى وسیعى دارد كه مسائلى اعتقادى و گفتار و شهادت و قضاوت و عمل را شامل مى ‌شود، و اینكه بعضى از مفسران آن را به بخشى از این امور محدود كرده‌ اند دلیل روشنى ندارد، زیرا لا تقف از ماده قفو (به وزن عفو) به معنى دنباله روى از چیزى است، و مى‌دانیم دنباله روى از غیر علم، مفهوم وسیعى دارد كه همه آنچه را گفتیم شامل مى ‌شود.روى این زمینه الگوى شناخت در همه چیز، علم و یقین است، و غیر آن خواه ظن و گمان باشد یا حدس و تخمین یا شک و احتمال هیچ كدام قابل اعتماد نیست.آنها كه بر اساس این امور اعتقادى پیدا مى‌ كنند، یا به قضاوت و داورى‌ مى ‌نشینند، یا شهادت مى‌ دهند، و یا حتى در عمل شخصى خود طبق آن رفتار مى‌ كنند بر خلاف این دستور صریح اسلامى گام برداشته ‌اند.

و به تعبیر دیگر نه شایعات مى ‌تواند مقیاس قضاوت و شهادت و عمل گردد و نه قرائن ظنى و نه اخبار غیر قطعى كه از منابع غیر موثق بما مى ‌رسد.و در پایان آیه دلیل این نهى را چنین بیان مى كند كه:" گوش و چشم و دل همگى مسئولند" و در برابر كارهایى كه انجام داده‌ اند از آنها سؤال مى‌ شود (إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا).این مسئولیت ها به خاطر آن است كه سخنانى را كه انسان بدون علم و یقین مى ‌گوید یا به این طریق است كه از افراد غیر موثق شنیده، و یا مى‌ گوید دیده ‌ام در حالى كه ندیده، و یا در تفكر خود دچار قضاوت هاى بى ماخذ و بى پایه ‌اى شده كه با واقعیت منطبق نبوده است، به همین دلیل از چشم و گوش و فكر و عقل او سؤال مى ‌شود كه آیا واقعا شما به این مسائل ایمان داشتید كه شهادت دادید، یا قضاوت كردید، یا به آن معتقد شدید و عمل خود را بر آن منطبق نمودید؟!

گر چه بعضى از مفسران گفته‌ اند كه منظور از سؤال كردن از این اعضاء سؤال از صاحبان آنها است، ولى با توجه به اینكه قرآن در آیات دیگر (مانند آیه ۲۱ سوره فصلت «و قالوا لجلودهم لم شهدتم علینا قالوا انطقنا الله الذی انطق کل شی ء و هو خلقکم اول مرة و الیه ترجعون»  [۲] ) تصریح مى ‌كند كه روز قیامت، اعضاء پیكر انسان و حتى پوست تنش به سخن در مى ‌آیند و حقایق را بازگو مى ‌كنند، هیچ دلیلى ندارد كه ما ظاهر آیه را رها سازیم و نگوئیم از خود این اعضاء سؤال مى‌ شود.اما اینكه چرا از میان حواس انسان تنها اشاره به چشم و گوش شده است، دلیل اش روشن است، زیرا معلومات حسى انسان غالبا از این دو طریق حاصل مى ‌شود و بقیه تحت الشعاع آنها هستند. [۳]

← راه مبارزه با پندارگرایى ‌ تنها سؤالى كه در اینجا باقى می ماند این است كه ما چگونه مى ‌توانیم خود و جامعه را از این عادت زشت و نكبت‌ بار و عواقب دردناك آن رهایى بخشیم.پاسخ این سؤال نیاز به بحث طولانى دارد ولى به عنوان یك دستور العمل فشرده باید به نكات زیر توجه كرد: الف- باید عواقب دردناك این عمل را از طرق مختلف پى در پى به مردم گوشزد كرد و از آنها خواست كه در آثار شوم پیروى از غیر علم بیندیشند.

ب- باید طرز تفکر و جهان بینی اسلامی را در انسان ها زنده كرد تا بدانند خداوند در همه حال مراقب آنها است، او سمیع و بصیر است و حتى از افكار ما آگاه است‌ یعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْینِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ  [۴] :" هر سخنى مى ‌گوئیم ثبت و ضبط مى ‌شود و هر گامى برمى ‌داریم در حساب ما نوشته مى‌ شود، و مسئول تمام اعمال و قضاوت ها و اعتقادات خود هستیم.

ج- باید سطح رشد فكرى را بالا برد چرا كه پیروى از غیر علم غالبا كار عوام ساده ‌لوح و افراد ناآگاه است كه با شنیدن یك شایعه بى‌ اساس فورا به آن مى ‌چسبند و داورى مى ‌كنند، و الگوى كار خود را از آن مى ‌گیرند. [۵]

منبع : ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۳۶.    ۲.↑ فصلت/سوره۴۱، آیه۲۱.    ۳.↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۱۱۶.    ۴.↑ غافر/سوره۴۰، آیه۱۹.    ۵.↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۱۲۱.    

دنیای امروز دنیای دور زدن و منکر شدن است ... در برابر کارهایی که از ما سر زده است به راحتی منکر می شویم و اگر سند و چیزی به دست کسی از خود به جای نگذاشته باشیم، هیچ کسی هم نمی تواند با ما کاری بکند ...

اما یادمان نرود این انکار کردن ها همیشگی نیستند و دیر یا زود در محکمه ای قرار خواهیم گرفت که آن چیزهایی که فکرش را نمی کردیم به سخن در می آیند و علیه ما لب به گواهی می دهند.

خدای سبحان در سوره یس درباره جهنم و وقایع تلخ و وحشتناک آن سخن به میان می آورد. آرى در آن روز در حالى كه آتش سوزان و شعله ور جهنم در برابر دیدگان مجرمان  قرار گرفته به آن اشاره كرده خطاب به مجرمان مى گوید: ((این همان دوزخى است كه به شما وعده داده می شد))! (هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِى كُنتُمْ تُوعَدُونَ) (یس، 63)