در نظام آفرينش، خوردن، ابزارى است براى زندگى، نه آن كه زندگى وسيله اى باشد براى خوردن! چنان كه در حكمت منسوب به امام على عليه السلام آمده است : لا تَطلُبِ الحَياةَ لِتَأكُلَ ؛ بَلِ اطلُبِ الأَكلَ لِتَحيا .. ر .ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۱۱ ح ۱۱۴۹ . زندگى را براى آن مخواه كه بخورى ؛ بلكه خوردن را براى آن بخواه كه زندگى كنى . بسيارى از مردم ـ اگر نگوييم بيشتر آنان ـ ، سلامت و شادابى و زندگى خود را فداى شكم خود مى كنند و اصلاً به فكر اين نيستند كه چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند . از اين رو، هر چيزى را كه مزه بيشترى دارد، به هر اندازه كه ميل دارند و به هر شكلى كه پيش آيد، مصرف مى كنند و بدين سان، گرفتار انواع بيمارى ها مى شوند . امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد : مَن غَرَسَ فى نَفسِهِ مَحَبَّةَ أنواعِ الطَّعامِ ، اجتَنى ثِمارَ فُنونِ الأسقامِ .. ر .ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۴۵ ح ۱۲۲۴ . هركه [نهال] دوستى غذاهاى گونه گون را در نفْس خويش بنشانَد، ميوه بيمارى هاى گونه گون خواهد چيد . ره نمودهاى اسلام در اين زمينه ، فوق العاده مهم و ارزشمندند كه با عنايت به عصر صدور آنها ، معجزه علمى پيشوايان دين محسوب مى شوند . در اين باره ، توجّه به دو نكته حائز اهمّيت است : ۱ . ره نمودهاى اسلام درباره خوردن ، تنها سلامت جسم را تضمين نمى كند ؛ بلكه متضمّن بهداشت جسم و جان انسان است . ۲ . از آن جا كه عقل و علم ، بر همه رازهاى آفرينش احاطه ندارند ، ممكن است حكمت برخى از ره نمودهاى اسلام براى دانش امروز ، مجهول باشند ؛ ولى بى ترديد ، اين به معناى بى دليل بودن آن ره نمودها نيست ، چنان كه حكمت شمارى از احكام اسلام در گذشته مجهول بود و امروز ، علم ، به راز آنها پى برده است . و اينك اشاره اى كوتاه به آن ره نمودها :

يك . حلال بودن غذا نخستين و مهم ترين ره نمود اسلام درباره موادّ غذايى مورد مصرف ، اين است كه بايد «حلال» باشد ، بدين معنا كه : اوّلاً آنچه انسان مصرف مى كند ، بايد از راه مشروع تهيّه شده باشد . غذايى كه از راه نامشروع و تجاوز به حقوق ديگران تهيّه گردد ، اگرچه ممكن است براى سلامت جسم ضرر نداشته باشد ، امّا بى ترديد براى سلامت روان ، زيانبار است . ثانياً غذاى انسان بايد از «طيّبات» تهيّه شده باشد . بر اين اساس ، انسان نبايد غذاهايى را كه طبع توده مردم از آنها نفرت دارد و يا اسلام ، خوردنِ آنها را ممنوع مى داند (مانند : گوشت مردار يا حيوانات حرام گوشت) ، مصرف كند ، هر چند تجاوز به حقوق ديگران نباشد . ثالثاً براى شخص مصرف كننده زيانبار نباشد ، بدين معنا كه ممكن است غذاى خاصّى براى يك نفر حلال باشد ، امّا براى ديگرى به دليل آن كه بيمار است ، زيانبار و حرام باشد . رابعاً چگونگى مصرف آن براى جان يا جامعه مفسده نداشته باشد ، هرچند كه غذايى حلال باشد و براى جسم هم زيانبار نباشد . براى نمونه ، غذا خوردن در ظروف طلا و نقره يا غذا خوردن بر سر سفره اى كه مشروبات الكلى در آن قرار دارد ، در اسلام ، ممنوع شده است .

دو . دو وعده غذا در شبانه روز در احاديث اسلامى براى تداوم سلامت و شادابى ، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصيه شده است . اهل بهشت نيز كه در «دار السلام» جاويد هستند ، در همين دو وعده غذا ميل مى كنند :«وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا ؛. مريم : آيه ۶۲ .و روزى شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است». سه . توصيه به كم خورى پيشوايان دين ، ضمن تأكيد بر كم خورى ، منافع فراوانى را براى آن ذكر كرده اند ؛ مانند : تداوم سلامت بدن ، صفاى انديشه ، نورانيت دل ، رهايى از دام شيطان ، بهره گيرى از ملكوت هستى ، نزديكى به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت او . چهار . خطر پرخورى پرخورى در احاديث ، به شدّت نكوهيده است ؛ چرا كه از سلامت مى كاهد و شهوت را مى افزايد ، بدن را بدبو مى كند و زمينه را براى انواع بيمارى هاى جسمى و روحى فراهم مى سازد . پُرخورى ، جوهر نفس را تباه مى كند ، به نيروى تقوا و وَرَع ضربه مى زند ، بر تيزهوشى ، حجاب مى افكند و دل را سخت و تاريك مى سازد . شخص پُرخور ، خواب هاى آشفته مى بيند ، هنگام عبادت ، احساس كسالت مى نمايد و از اين رو ، عبادتش اندك است و از بساط قرب حضرت حق ، دور . و نهايت اين كه سيرى در دنيا ، موجب گرسنگى در آخرت خواهد شد . پنج . ميزان مفيد خوراك براى پيشگيرى از زيان هاى پُرخورى و بهره گيرى از منافع كم خورى ، پيشوايان اسلام توصيه كرده اند كه انسان پيش از آن كه اشتها داشته باشد ، چيزى ميل نكند و قبل از آن كه اشتهايش كاملاً از بين برود ، از خوردن دست بكشد : كُل وأنتَ تَشتَهى وأمسِك وأنتَ تَشتَهى .. ر . ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۸۹ ح ۱۳۲۸ . زمانى كه اشتها دارى ، غذا بخور و تا هنوز اشتها دارى ، دست از غذا بكش .

شش . برترين خوراكى و بهترين سفره از نظر احاديث اسلامى ، برترين غذاها ، غذايى است كه داراى چند ويژگى باشد : اوّل ، آن كه از دست رنج كسى كه از غذايش ميل مى كنند ، تهيّه شده باشد . دوم ، آن كه خانواده او آن را دوست داشته باشند . و سوم ، آن كه تهيّه و خوردن آن ، موجب آزار ديگران نباشد . بهترينِ سفره ها نيز پاكيزه ترين ، حلال ترين و ساده ترينِ آنهاست ؛ سفره اى كه انواع غذاهاى رنگارنگ و گران قيمت ـ كه پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه مى بردند ـ بر آن ، چيده نشده باشد .

هفت . آداب غذا خوردن نكاتى كه سزاوار است قبل از خوردن غذا رعايت شوند نكاتى كه بايد هنگام خوردن غذا رعايت شوند الف ـ تدبّر در اين كه آنچه از انواع خوراكى ها مورد نياز بدن انسان است ، چگونه در نظام آفرينش پديد آمده است و چه عواملى دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده ، آماده گرديده و اكنون خورنده غذا مى تواند با ميل و اشتها از آن استفاده نمايد ؛ ب ـ آغاز كردن خوردن با نام و ياد آفريدگار مهربانى كه انواع غذاهاى مفيد را براى تأمين نيازهاى انسان ، در نظام آفرينش قرار داده است . نيز تكرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا ، و تكرار آن ، هر گاه كه در ميان غذا خوردن ، سخن گفته شود ، و نيز سپاس گفتن فراوان در هنگام خوردن ؛ ج ـ آغاز كردن غذا با نمك (در صورتى كه خوردن نمك براى فرد ، ضرر نداشته باشد) ؛. ممكن است توصيه به خوردن نمك در آغاز و پايان غذا در احاديث اسلامى ، براى مناطقى باشد كه به دليل تعريق فراوان ، نمك بدن آنها كاسته مى شود ، يا براى ضدّ عفونى كردن دهان باشد . البتّه ظاهر احاديث فراوانى كه به اين معنا توصيه كرده اند ، اين است كه خوردن اندكى نمك قبل از غذا و بعد از آن ، براى همگان ، بجز كسانى كه به دليل بيمارى نبايد از نمك استفاده كنند ، مفيد است . د ـ آغاز كردن از سبُك ترين غذاها ؛ ه ـ نخوردن غذاى داغ و خوردن غذاى نيم گرم ، پيش از آن كه سرد شود ؛ و ـ استفاده كردن از دست راست ؛ ز ـ كوچك گرفتن لقمه ؛ ح ـ خوب جويدن غذا ؛ ط ـ طولانى كردن نشستن سرِ سفره ؛ ى ـ گرامى داشتن نان و نگذاشتن آن زير ظرف غذا ؛ ك ـ استفاده كردن از آنچه از سفره مى ريزد (البتّه در منزل و در صورتى كه آلوده نشده باشد ؛ وگرنه كسى كه در صحرا غذا ميل مى كند ، بهتر است آنچه را كه از سفره مى ريزد ، براى حيوانات بگذارد) ؛ ل ـ امساك از خوردن غذا پيش از سير شدن كامل و در حالى كه قدرى از اشتها باقى است .

بخش سوم. كارهايى كه هنگام غذا خوردن، شايسته نيستند اين موارد ، عبارت اند از : الف ـ اسراف (زياده روى) در كيفيت و كمّيت خوراك ؛ ب ـ خوردن غذايى كه نسبت به آن بى ميل است ؛ ج ـ دميدن در غذا ؛ د ـ خوردن با دست چپ ؛ ه ـ خوردن با يك انگشت و دو انگشت ؛ و ـ بلند آروغ زدن ؛ ز ـ پاك كردن زياد استخوان ها ؛ ح ـ آب خوردن ميان غذا ؛ ط ـ آب خوردن پس از خوردن گوشت ؛ ى ـ خوردن در حال سيرى .

بخش چهارم . حالاتى كه غذا خوردن در آنها نكوهيده است به طور كلّى ، ميل كردن غذا در حالاتى كه از نظر بهداشتى زيانبارند و نيز ميل كردن غذا به شيوه ضدّ اخلاقى (مانند غذا خوردن به شيوه متكبّران) و يا به گونه اى كه عرف جامعه بر نمى تابد ، در اسلام ، نكوهيده شناخته مى شود ، و آنچه در احاديث مربوط به اين بخش آمده (مانند نهى از غذا خوردن در حال «تكيه دادن» يا «درازكش» يا «ايستادن» و يا «در حال جنابت») در صورتى است كه منطبق با يكى از عناوين مذكور گردد . بخش پنجم . توصيه به هم غذا شدن با ديگران در احاديث اسلامى ، غذا خوردن به تنهايى ، مذموم شناخته شده و توصيه گرديده كه انسان هر قدر مى تواند ، ديگران را در غذاى خود سهيم نمايد . نيز غذا خوردن با خانواده ، خدمت گزاران و يتيمان ، مورد تأكيد قرار گرفته است .

بخش ششم . آداب غذا خوردن با ديگران اين آداب ، عبارت اند از : الف ـ خوردن از جلوى خود ؛ ب ـ خوردن از اطراف غذايى كه براى همه آماده شده و بر نداشتن از وسط آن ؛ ج ـ نگاه نكردن به لقمه ديگران ؛ د ـ رعايت حقوق ديگران در آنچه بر سفره است ؛ ه ـ شروع توسّط صاحب غذا يا بهترين شخص حاضر بر سر سفره ؛ و ـ ادامه دادن به خوردن ، تا سير شدن همه كسانى كه بر سرِ سفره نشسته اند ؛ ز ـ بلند شدن از سر سفره ، قبل از برچيدن آن .

هشت . آداب پايان دادن غذا و برچيدن سفره پايان غذا خوردن ، مانند آغاز آن ، آدابى دارد كه رعايت آنها براى سلامت جسم و جان ، سودمند است . اين آداب را مى توان به آدابِ : عرفانى ، اجتماعى و بهداشتى تقسيم كرد : الف ـ ادب عرفانى ، كه عبارت است از : سپاس گزارى از ولى نعمت حقيقى ـ كه خداوند متعال است ـ و دعا براى بركت يافتن روزى ؛ ب ـ ادب اجتماعى ، كه عبارت است از : يادآورى گرسنگان و مسئوليتى كه افراد سير در برابر آنان دارند و تلاش براى كاستن فقر و گرسنگى از جامعه در حدّ توان ؛ ج ـ ادب بهداشتى ، كه عبارت است از : شستن دست ها ، خلال كردن و مسواك زدن دندان ها ، تميز كردن آنچه از سفره ريخته ، قدرى استراحت بر پشت ، و نخوابيدن بلافاصله پس از خوردن غذا .

💟آداب خوردن گوشت ۱ . انتخاب گوشت جلوىِ لاشه ، خصوصاً ذراع (سردست) ؛ ۲ . شستن گوشت ، قبل از طبخ ؛ ۳ . تكّه تكّه كردن گوشت به وسيله دندان به هنگام خوردن (و قطع نكردن آن با چاقو) ؛ ۴ . نخوردن گوشتِ «قَديد» ؛. قَديد ، به گوشت خشك شده در برابر آفتاب گفته مى شود . ۵ . نخوردن گوشت خام ؛ ۶ . خوردن گوشت ، سه روز يك بار ، يا هفته اى يك بار ، و ترك نكردن آن براى چهل روز ، و اجتناب از خوردن آن در هر روز ؛ ۷ . اجتناب از پاك كردن كامل استخوان و خوردن مغز قلم . 💟آداب خوردن ميوه ۱ . شستن ميوه با آب ؛ ۲ . ياد خدا هنگام خوردن آن ؛ ۳ . خواندن دعاى ويژه به هنگام ديدن ميوه نوبَر ؛ ۴ . خوردن ميوه در آغازِ فصل به دست آمدنش ، و نخوردن آن در اواخر آن فصل ؛ ۵ . خوردن ميوه با پوست آن .. اين چكيده (در آداب خوردن) ، از مجموعه احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام گرفته شده است . براى ديدن احاديث اهل بيت در ذيل عناوين و موضوعات ياد شده ، ر . ك : دانش نامه احاديث پزشكى : ج ۲ ص ۱۱ ـ ۱۷۴ .

. نیت الهی داشته باشد: پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در رهنمودی به ابوذر فرمود: «یا اباذر لیکن لک فی کل شی ء نیة صالحة حتی فی النوم و للاکل » ; (7) «ای ابوذر! باید در هر کاری نیتی پاک داشته باشی، حتی خوردن و خوابیدن .» مرحوم شیخ رجبعلی خیاط - عارف نامور - به شاگردان خود بارها تذکر می داد که همه کارها باید برای خدا باشد، و می افزود: «هر گاه این استکان چای را به قصد خدا بخوری، دل تو به نور الهی منور می شود . ولی اگر برای حظ نفس خوردی، همان می شود که خواسته بودی .» (8) «آیت الله مهدوی کنی فرمودند: در آغاز تحصیل و اوایل طلبگی، وقتی خواستم لباس برای خود بخرم - بعد از این که لباس عاریه مرحوم برهان را می خواستم پس بدهم - پیش شخصی به نام رجبعلی خیاط رفتم . در آن هنگام چهارده - پانزده سال داشتم . پارچه ای را برای ایشان بردم . محل کار او در منزلش و در اتاقی نزدیک در بود . قدری نشستم . ایشان آمد و گفت: «خوب! حالا می خواهی چه بشی؟» گفتم: طلبه . گفت: «می خواهی طلبه بشی یا آدم؟» من قدری تعجب کردم که چرا یک کلاهی، با یک معمم این گونه حرف می زند . سپس گفت: «ناراحت نشو! طلبگی خوب است، ولی هدف آدم شدن باشد . به شما نصیحتی می کنم، فراموش نکن . از همین حالا که جوان هستی و آلوده نشده ای، هدف الهی را فراموش نکن . هر گاه کاری می کنی، برای خدا انجام بده; حتی اگر چلوکباب هم خوردی، به این قصد بخور که نیرو بگیری و در راه خدا عبادت کنی و این نصیحت را در تمام عمر فراموش نکن .» (9) در این مورد، مثال استاد قرائتی بسیار گویاست: انسان می تواند با نیت غسل به استخر شیرجه بزند که هم ثواب ببرد و هم شنا کند و می تواند بدون نیت شیرجه بزند که فقط شنا کرده است . کارهای دیگر و از جمله خوردن و آشامیدن و ورزش کردن و ... نیز این چنین است .

آنچه می خورد حلال باشد خدای متعال می فرماید: «کلوا مما رزقکم الله الیه حلالا طیبا ...» ; «از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید ... .» امام صادق ( علیه السلام) از پدرانش، از رسول خدا روایت کرده است که «غذا اگر چهار ویژگی داشته باشد، پس کامل (بی نقص) است: از حلال تهیه شده باشد و خورندگان آن متعدد باشند و در ابتدا نام خدای بزرگ برده و در پایان سپاس گفته شود .» رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر که روزی حلال بخورد، فرشته ای بر فراز او برای او استغفار کند تا از خوردن ست بکشد .» نیز فرمود: «هر کس لقمه حرامی بخورد، چهل شبانه روز نماز او پذیرفته نمی شود و دعای چهل صبح گاه او نیز مستجاب نمی گردد و هر گوشتی که (لقمه) حرام رویانیده باشد، مستوجب آتش است و یک لقمه نیز گوشت می رویاند .» نیز فرمود: «هر کس اهمیت ندهد که مالش را از چه راهی به دست آورده، خدا نیز اهمیت نمی دهد که از کدامین راه به آتش داخلش کند .»