جشن آبانگاه یکی از باستانی ترین اعیاد و جشنهای باستانی ایران است.
ایرانیان این جشن را به این دلیل برگزار می‌کردند که نخستین آبان-روز در سال بوده است. این جشن در ستایش الهه آب برگزار می‌شد.
می‌توان گفت دو جشن بهاری که بـه کلی فراموش نشده ولی تقریباً در دسترس از بین رفتن اند جشن اولین شنبه سال و اولین چهارشنبه سال هستند که خوشبختانه هردو هنوز هم در بعضی نواحی جنوب خراسان و چهارمحال و بختیاری برگزار میشوند. مراسم این اعیاد تقریباً شبیه سیزده بـه در اسـت و مردم برای جشن گرفتن این روز خاص بـه صحرا میروند و شادی می کنند.
جشن دیگری جشنی اسـت که در دهم فروردین ماه در ایران باستان برگزار می شده و جشن آبانگاه نام داشته اسـت. جشن آبانگاه با جشن آبانگان که در دهم آبان برگزار می شده متفاوت اسـت و نباید با آن اشتباه گرفته شود.
جشن آبانگاه رابه این دلیل برگزار می کردند که اولین آبانروز درسال بوده اسـت. جشنی در ستایش آبان که در واقع همان ناهید یا آناهیتا اسـت ، چون ناهید ابتدا سیاره بوده و بعد ها تبدیل بـه ایزد بانوی نگهبان آب های روان و پاکیزگی آب ها شده اسـت.
اهمیت آب و الهه آن برای ایرانیان
ایرانیان از قدیم با مشکل کم آبی مواجه بودند. این ویژگی وقتی با کشاورزی که پیشه اصلی آنها بود جمع شد، توجه به آب را بیش از پیش مهم کرد. ایرانیان به همین سبب به الهه آب توجه بسیاری داشته و در کل احترام بسیاری به آب می‌گذاشتند. هرودوت مورخ شهیر یونانی در این باره می‌گوید: «… ایرانیان در میان آب ادرار نمیکنند، آب دهان و بینی در آن نمی‌اندازند و در آن دست و روی نمی‌شویند …». استرابون مورخ و جغرافی دان یونانی نیز تاکید دارد که ایرانیان هنگامی که قصد فدیه برای آب را دارند، در کنار جویبارها حفره‌ای حفر می‌کنند و بسیار دقت می‌کنند که آب به وسیله خون آلوده نشود و گوشت را بر شاخه‌ای قرار می‌دهند و مردان به وسیله چوب‌های مقدس در حین خواندن عبارات مقدس آن را لمس می‌کنند. پس از این مراسم شیر و عسل روی زمین می‌ریزند و مراسم به پایان می‌رسد.
این فلسفه باعث افزایش احترام و توجه ایرانیان به ناهید شد؛ تا جایی که تا پایان دوره ساسانیان، معابد بسیاری در سراسر ایران برای این الهه ساخته شد.
تفاوت آبانگان و آبانگاه
جشن آبانگاه با جشن آبانگان که در دهم آبان برگزار می شده متفاوت است و نباید با آن اشتباه گرفته شود. هر دو جشن به افتخار ناهید برگزار می شده است. اما در نوع برگزاری جشن تا حدی با یکدیگر فرق دارند.
آبانگاه نسبت به آبانگان از شهرت کمتری برخوردار است. جشن آبانگان هم اکنون در برخی نقاط کشور برگزار می‌شود اما آبانگاه کمتر مورد توجه است. با این حال، اسناد تاریخی نشان می‌دهد که مردم باستان در این روز جشن برگزار کرده و آیینهای خاصی را رعایت می‌کردند. از جمله مراسم این جشن آب پاشی به یکدیگر بوده که نوعی انتظار برای بارش باران است.
با این حال، آیینهای اجرایی در آبانگان متفاوت است. طبق گفته ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه ” زرتشتیان در این روز همانند سایر جشن‌ها به آدریان‌ها (آتشکده‌ها) مى‌روند و پس از آن براى گرامیداشت مقام فرشته‌ی آب‌ها، به کنار جوى‌ها و نهرها و قنات‌ها رفته و با خواندن اوستاى آبزور (بخشى از اوستا که به آب و آبان تعلق دارد) که توسط موبد خوانده مى‌شود، اهورامزدا را ستایش کرده و درخواست فراوانى آب و نگهدارى آن را کرده و پس از آن به شادى مى‌پردازند.
جالب ترین نکته ای که در معماری معبد آناهیتا وجود دارد این است که برای ساخت آن از هیچ ملاتی استفاده نشده است. در واقع سنگ های معبد را با تکنیک نر و مادگی در هم چفت کرده اند تا این بنا به وجود بیاید.
معبد آناهیتا، رابطه عمیقی با آتشکده آذرگشسب دارد. پایه دیوار های این معبد با سنگ های صیقل خورده خاکستری رنگ ساخته شده و تضاد جالبی با رنگ قرمز آتشکده دارند.
در مرکز حیاط این معبد حوض کوچک و زیبایی به چشم می خورد که وقتی به داخل آن نگاه کنید، انعکاس اسمان را خواهید دید. جالب است بدانید در گذشته آب چشمه تخت سلیمان را با کمک کانال هایی به پشت سالن معبد منتقل می کردند. این آب در طول هفت مرحله از تلاطم و سروصدا می افتاد و در نهایت با افزودن مایعاتی خوشبو و خواندن دعا بر آن، این آب بدون هیچ سروصدایی به حوض اصلی می رسید.
در بین شهرهای تاریخی همدان تا کرمانشاه بر فراز صخره ای در دشت کنگاور، سنگ ها و ستون هایی از بنای ساختمانی دیده می شود که به نام معبد آناهیتا شهرت دارد. معبد آناهیتا، بزرگترین سازه سنگی یکپارچه در ایران شناخته شده است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست ملی آثار تاریخی ایران ثبت شده است. حال برایتان این سوال پیش می آید که آناهیتا چه کسی بوده است؟ آناهیتا، الهه آب و نگهدارنده نشان فروهر، ایزدبانوی باد و باران، چشمه و سراب، ژاله و ابر است.
داستان هایی در مورد این الهه وجود دارد که به فرمان او ابرها به زمین می آمدند و باران پاک به مردم هدیه داده می شد. این الهه جزو محبوب ترین ها بین ایرانیان بوده است. مورد جالب توجه دیگر در مورد معبد آناهیتا این است که تاریخ دانان و باستان شناسان سرشناس نیز درباره سرگذشت این سازه تاریخی با مشکل مواجه هستند، زیرا نقل قول های مختلفی در مورد تاریخ و دلیل ساخت معبد آناهیتا وجود دارد.
اما با توجه به دقیق ترین نتایج می توان گفت تاریخ ساخت این بنای سنگی به دوره هخامنشیان بر می گردد که در دوران های بعدی مانند دوره اشکانیان نیز به ساخت آن ادامه داده اند و در دوره ساسانیان تکمیل شده است. بعد از ورود اسلام به ایران این ساختمان شاهد تغییرات زیادی بوده است، در اطراف این ساختمان امامزاده، مسجد و بازار ساخته شده است.