مقصود از اضلال الهی در آيه ﴿كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ ... ﴾ بارها ملاحظه کرديد که «إضلال» خدا ابتدايي نيست، يک؛ «إضلال» خدا امر عدمي است، دو؛ خدا اصلاً «إضلال» ابتدايي ندارد و محال است؛ بله، «إضلال» کيفري دارد، سه و «إضلال» کيفري امر وجودي نيست. علم يک امر وجودي است، ايمان يک امر وجودي است، توفيق يک امر وجودي و نوري است: «يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاء»؛[17] امّا «إضلال» يک امر وجودي نيست که خدا چيزي به نام «إضلال» به کسي دهد. «إضلال» همان است که درب رحمت را باز نمي‌کند، آن توفيق را نمي‌دهد و شخص را به حال خود رها مي‌کند؛ اين «اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَی نَفْسِي‌»[18] همين است! «وَ لا تَكِلْنِي الى‌ غَيْرِك‌»[19]همين است! اين ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّاب﴾ که آيه 28 است، مبيّن و مفسّر خوبي، براي آيه34 است که فرمود: ﴿يُضِلُّ اللَّهُ﴾،﴿يُضِلُّ اللَّهُ﴾؛ يعني ﴿لا يَهْدي﴾، وگرنه «إضلال» يک امر وجودي باشد که خدا چيزي به نام ضلالت دهد، نيست. بنابراين «إضلال» ابتدايي نيست، يک؛ حتماً به عنوان کيفرِ گناهان افراد است که خداي سبحان کسي را «إضلال» مي‌کند، دو؛ پس امر ابتدايي نيست، امر ثانوي است و امر وجودي نيست، امر عدمي است. خدا «إضلال» مي‌کند يعني چه؟ يعني آن لطف را ديگر نمي‌دهد، در همان آغاز سوره مبارکه «فاطر» که ﴿ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَها وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِل﴾[20]بيان شد که ـ بحث آن گذشت ـ درب رحمت خود را نسبت به عدّه‌اي باز مي‌کند، آن وقت علم، فروغ، هدايت، گرايش قلبي، بي‌تابي، شب‌زنده‌داري و مانند اينها هست؛ امّا يک وقت است که اين درب رحمت را به روي بعضي باز نمي‌کند، همين! ﴿ما يُمْسِكْ﴾؛ نمي‌دهد! اين مي‌شود «إضلال»، وگرنه چيزي به نام ضلالت و گمراهي باشد و خدا در قلب کسي ايجاد کند که نيست! اين ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي﴾ مفسّر خوبي براي ﴿يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتاب﴾ است. خدا «إضلال» می کند يعني چه؟ يعني آن هدايت پاداشي و آن گرايش را نمي‌دهد و شخص را به حال خودش رها مي‌کند؛ وقتی شخص را که به حال خودش رها کرد، او در بخش‌هاي انديشه با وَهم و خيال و در بخش‌هاي انگيزه با شهوت و غضب کار می کند، در نتيجه چنين آدمي قهراً سقوط مي‌کند، چون کسي که در اثر تبهکاري راه علمي را بَست و در اثر انتخاب سيئات راه عملی را مسدود کرد، او فقط وَهّام و خَيّال است و همچنين شهوي و غضبي است، همين! يک چنين آدمي قهراً سقوط مي‌کند. بنابراين اينکه فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّاب﴾ اين براي آيه‌اي که خدا سبحان در آيه34 همين سوره فرمود: ﴿كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتاب﴾ يک مفسّر خوبي است. بعد ذات اقدس الهي فرمود که اينها، در هر لحظه‌اي که بخواهند توبه کنند، مي‌توانند راه پيدا کنند.