⚡️نقدی بر مجادلهگران مذهبی(بخش نخست)
✍مهدی مسائلی
در معنای لغوی جدال، ستیزه‌جویی و توسل به زور برای تغییر افکار و عقاید وجود دارد. تعصب و برتری‌جویی نهفته در جدال، با هدایت‌گری و خیرخواهی که دین به دنبال آن است، در تضاد است. كلمه‌ی جدل و مشتقات آن، بيست و نه بار در قرآن کريم به کار رفته است که غالباً معنایی منفی و مذموم دارد. البته جدال گاهی در تعبیر عمومی به هر گفتگو و بحث دوطرفه اطلاق می‌شود حتی گفتگوهایی که هدف آن‌ها دستیابی به حقیقت است. اما قرآن این گفتگوهای حقیقت‌محور و خیرخواهانه را از جهت ماهیت و هدف با جدال‌های عادی متمایز می‌کند و با وصف «جدال احسن» از آن‌ها یاد می‌کند.
با این وصف جدال‌های برتری‌جویانه از ابتدای اسلام تاکنون در میان دین‌داران وجود داشته است و هم‌اکنون نیز بعضی آن را تبلیغ دین و مذهب پنداشته و به تربیت مجادلهگران مذهبی می‌پردازند. این افراد روش ستیزه‌جوییِ مذهبی خود را همان جدال احسن قرآنی تلقی می‌کنند و با استفاده از امکانات رسانه‌ای زمان کنونی به آن وسعت بخشیده‌اند.
اما جدال احسن چه اوصافی دارد؟
جدال احسن یعنی گفتگویی که بهتر از آن تصور نمی‌شود. خداوند در اینجا حتی توصیه به جدال حَسَن و نیکو نمی‌کند بلکه توصیه‌اش به جدالِ نیکوتر است. در جدال احسن باید گفتگویی با شرایط زیر داشته باشیم:
1. حرفِ خوب بزنیم، و در میان حرف‌های خوب، خوب‌ترین‌ها را مطرح کنیم.
خوب‌تر بودن حرفِ حق، وابسته به زمان و مکان و مخاطبِ گفتگو است، گاهی حتی طرحِ یک‌حرف حق، برای مخاطب خاصی، بد و شر است. در گفتگوی دینی هدف ما هدایت طرف مقابل است، پس باید گفتگو را از مطالبی آغاز کنیم که به آگاهی و هدایت طرف مقابل منجر شود نه این‌که او را به لجاجت و دشمنی بیشتر با ما بکشاند. از این‌رو خداوند در آیه ۴۶ سوره عنکبوت پس از منحصر کردن گفتگو با اهل‌کتاب در جدال احسن، گفتگو را از اقرار به اعتقادات مشترک آغاز می‌کند: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَٰهُنَا وَإِلَٰهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛ با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است مجادله نکنید، مگر کسانی از آنان که ستم کردند؛ و (به اهل‌کتاب) بگویید: "ما به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده ایمان آورده‌ایم، و معبود ما و شما یکی است، و ما در برابر او تسلیم هستیم!»
پس خداوند جدال احسن را بر اساس طرح اختلافات با طرف مقابل نمی‌داند، بلکه جدالِ برتر، جدالی است که با تأیید مشترکات حقه با طرف مقابل آغاز شود و دشمنی را به دوستی تبدیل کند.
در مجموع برتر بودن بلکه حتی خوب بودن محتوای گفتگو را می‌توان وابسته به دو موضوع دانست:
اول؛ این‌که حرف‌هایمان علمی و برهانی و منطبق بر حقیقت باشد.
دوم؛ این‌که حرف‌هایمان در هدایت طرف مقابل مؤثر باشد نه این‌که به مخالفت و دشمنی او با حق دامن بزند.
2. در جدال احسن افزون بر حرفِ خوب زدن، باید خوبْ نیز حرف بزنیم. حداقل‌های خوبْ حرف زدن پرهیز از درشتخويی و طعنه و اهانت است. اما خداوند حداکثرهای خوب حرف زدن را از ما خواسته است، یعنی باید با طرف مقابل با احترام سخن بگوییم، سخن او را بشنویم و با نرمی و ملایت و دلسوزی با او سخن بگوییم، حرف‌های حق او را تأیید کنیم و بر صحت آن‌ها گواهی دهیم، آن‌گونه که او حس کند که شخص مقابل نیز علاقه‌مند به روشن شدن حق است نه این‌که هدف او اثبات خودش و غلبه بر دیگری است.
مجموعه‌ای از آیات قرآن به تبیین این دو شرط جدال احسن می‌پردازند. خداوند درباره‌ی صورت گفتگو، نیکو سخن گفتن را میثاقی الهی می‌داند که اقوام گذشته همچون بنی‌اسرائیل نیز به آن مکلف بودند:«و قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً؛ و با مردم به زبان خوش سخن گویید.»( بقره:83) و آن را حتی در برابر انسان سرکشی همچون فرعون نیز لازم می‌داند: «فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّیناً لَّعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشَی؛ و با او سخنی نرم گویید؛ شاید پند گیرد یا بترسد.»( طه:44)
درباره‌ی محتوای گفتگو و جدال، خداوند خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «ادْعُ إِلِی سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ به وسیله حكمت و اندرزهای نیکو به سوی راه پروردگارت دعوت کن و با آن‌ها [یعنی مخالفان] به طریقی که نیکوتر است به مناظره پرداز»( نحل: 125)
در مجموع اینها قیودی است که خداوند برای صورت و محتوای گفتگوی دینی با وصف جدال احسن قرار داده است.
اما آیا جدال احسن با هر مخالفی رواست؟
از آیات قرآن کریم این‌گونه برداشت می‌شود که با گروهی از مخالفان حتی نباید جدال احسن نیز داشت. در در بخش دوم یادداشت به بحث دراین‌باره می‌پردازیم.
.....
@azadpajooh