امّا راه و وسيله اي براي رسيدن به حق در اختيار ندارند و يا در پي کشف حقيقت رفته و تحقيق کرده اند، ولي نتوانسته اند بفهمند گفتار و کردارشان باطل بوده و خلاف واقع است ، هر چند پايبندي آن ها به اصول و دستورهاي ديني خودشان هم تا حدي لازم است .
شهيد مطهرى(ره) در اين باره مىگويد: «اگر کسى در روايات دقت کند، مىيابد که ائمه(ع) تکيهشان بر اين مطلب بوده که هر چه بر سر انسان مى آيد، از آن است که حق بر او عرضه بشود و او در مقابل حق، تعصب و عناد بورزد و يا لااقل در شرايطى باشد که مىبايست تحقيق و جستجو کند ، اما افرادى که ذاتاً و به واسطه قصور فهم و يا به علل ديگر در شرايطى به سر مىبرند که مصداق منکِر و يا مقصر به شمار نمىروند، آنان در رديف منکران و مخالفان نيستند. ائمه اطهار ع بسيارى از مردم را از اين طبقه مىدانند. اين گونه افراد داراى استضعاف و قصور هستند و اميد عفو الهى درباره آنان مى رود».
وى از مرحوم علامه طباطبايى نقل مىکند: «همان طورى که ممکن است منشأ استضعاف، عدم امکان تغيير محيط باشد، ممکن است اين جهت باشد که ذهن انسان متوجه حقيقت نشده باشد و به اين سبب از حقيقت محروم مانده باشد».(2) در نتيجه چه بسا افرادي که در طول عمر خويش نامي از اسلام نشنيده و احتمال هم نداده اند که ديني به نام اسلام وجود دارد و بايد از آن پيروي کرد و در طول زندگي به دين و آيين خود که آن را برحق مي دانستند عمل نمودند ، اهل بهشت و نجات باشند.
خداوند با اين افراد بر اساس آنچه حق و حقيقت مي دانستند ،برخورد خواهد نمود مثلا فرد مسيحي که بر اساس تعاليم مسيحيت هم اهل گناه بوده ،نسبت به اين رفتارها استحقاق عذاب دارد؛ همچنين عقل و فطرت انساني که در حکم پيامبر دروني همه انسان هاست ، عامل مهمي در برخورد خداوند و محاسبه اعمال انسان هاست . اگر فردي بر خلاف حکم صريح عقل و فطرت انساني خود عمل نمود، مورد مواخذه قرار خواهد گرفت و نتيجه آن را خواهد ديد .
البته تبيين دقيق افراد قاصر و مقصر در مناطق مختلف و در زمان هاي گوناگون متفاوت است . مثلا در شرايط كنوني امكانات رسانه اي و قدرت تحليل و بررسي عالمانه براي بسياري از افراد فراهم کرده است و می توانند از این طریق به حقیقت و دین حق برسند؛ هر چند همين رسانه ها نقش مهمي در وارونه کردن حقايق و تبليغات مسموم عليه واقعيت برای بعضی دیگر از انسان ها دارند.
پي نوشت ها:
1.مائده (5) آيه 73.
2. مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 1، ص 320 به بعد.