✍ خیرالله محمدیان مساجد شهر قدیم ارجان (۱) با سیری در منابع تاریخی و جغرافیایی دست کم از وجود دو مسجد با قدمت بسیار آگاه می شویم: «مسجد ارجان» یا «مسجد جامع ارجان» که در مرکز شهر ارجان قرار داشته است. ۲_ «مسجد بکان» یا «مسجد جامع بکان» که در کنار بند خسروی یا همان پل بکان و حمام بکان قرار داشته و امروزه به نام «قدمگاه امام رضا علیه السلام» شناخته می شود. گاهی برخی از نویسندگان بدون اطلاع از ویژگی های مکانی و سازه ای این دو مسجد، آنها را به جای یکدیگر به کار برده و به غلط معرفی کرده اند. گاهی نیز بدون ذکر دقیق نام یکی از این دو، در توضیحات و معرفی های خود از آنها فقط به عنوان مسجد ارجان نام برده‌اند و گمان کرده اند که هر دو مسجد یکی است. در این نوشتار به طور مختصر و در دو بخش کوتاه به معرفی مساجد ارجان می پردازیم: ✳✳✳✳ ✅ مسجد جامع ارجان این مسجد در مرکز شهر ارجان قرار داشته و از مساجد ساخته شده در صدر اسلام و قرن اول هجری قمری است. معمولا مسلمانان پس از فتح هر منطقه، در آنجا به ساخت مسجد به عنوان مکان عبادی مسلمانان اقدام می کردند. ارجان نیز که در زمان خلافت عمر فتح شده بود، با توجه به اهمیت و عظمت نیاز به مسجد داشت. منابع تاریخی از جمله ابن اثیر در کتاب الکامل ساخت مسجد ارجان را به دستور «حکم ابن نهیک العجمی»، حکمران ارجان در زمان حجاج ابن یوسف ثقفی و ببن سال های ۷۰ تا ۹۰ هجری قمری می دانند. بلاذری در فتوح البلدان ص ۲۶ در این باره نوشته است که «حجاج، حکم ابن نهیک را از ولایت فارس برگرفت و بر کرمان گمارد. حکم مسحد ارجان و دارالاماره آن را بنا کرد.» مقدسی که خود از نزدیک سرزمین فارس را دیده است در ص ۴۲۵ کتاب احسن التقاسبم در توصیف شهر ارجان می نویسد: «ارجان مرکز ناحیه ای است سخت آباد و معمور با حاصل های فراوان و شهرهای مهم و اهالی محتشم...انبار ذخیره فارس و عراق است و مرکز داد و ستد خوزستان و اصفهان محسوب می گردد. یک مسجد جامع زیبا که خوب به آن رسیدگی شده در طرف بازارها وجود دارد که مناره زیبا و بلندی دارد... ». ابوالقاسم محمد ابن حوقل بغدادی از جغرافی دانان و سیاحان معروف قرن چهارم هجری قمری در صفحه ۱۵۳ سفرنامه خود می نویسد: «در ارجان همچون سیستان دو حوض بزرگ در نزدیکی مسجد جامع وجود دارد که آب جاری بدان درمی‌آید و از آنجا به وسیله قنات ها به خانه ها و سردابهای مردم شهر پراکنده می‌شود.» نوشته های ابن حوقل که از نزدیک شهر ارجان را مشاهده کرده، با توضیحات و توصیفات ناصر خسرو در سفرنامه کاملاً مطابقت دارد. ناصرخسرو در صفحات ۱۶۳ تا ۱۶۵ سفرنامه در باره ارجان می نویسد: «... و چهار جوی عظیم بریده اند و آب از میان شهر به در برده که خرج بسیار کرده اند و از شهر بگذرانیده اند... و شهر چنان است که چندان که بر روی زمین خانه ساخته اند، د زیرزمین هم چندان باشد و در همه جا در زیرزمین ها و سرداب‌ها آب می گذرد و تابستان مردم شهر را به واسطه آن آب و زیرزمین ها آسایش باشد.» ابن جوزی در جلد ۹ صفحه ۱۴ کتاب المنتظم خود در ذیل حوادث سال ۴۷۸ هجری قمری می نویسد: «از جمله حوادث آن سال آنکه در ماه محرم خبر رسید که در ارجان و نواحی اطراف آن زلزله واقع شده است و جمعی به هلاکت رسیده اند و مناره مسجد جامع فروریخته است و جمع کثیری از آدمیان و حیوانات در زیر آوارها جان داده اند». ابن اثیر نیز در جلد ۱۷ صفحه ۱۲۱ الکامل به این واقعه اشاره کرده و می گوید که «در این سال زلزله سختی در خوزستان و فارس رخ داد و اشد ّ آن در ارجان بود و خانه ها را خراب و خلق بسیاری را زیر آوارها هلاک نمود.» منابع تاریخی دیگر در قرون بعد نیز در حالی از مسجد جامع ارجان نام برده اند که هیچ اثری از آن باقی نمانده بود و از این رو بیشتر به ذکر نوشته های پیشین پرداخته اند. ✅ اگر از کتاب‌های تاریخی و منابع جغرافیایی دیگر فاکتور بگیریم و تنها به همین چند منبع معتبر بسنده کنیم، در می یابیم که مسجد ارجان یا همان مسجد جامع ارجان ویژگی های زیر را داشته است: ۱_ در مرکز شهر ارجان قرار داشته است. ۲_ در کنار بازار بوده است. ۳_ مناره بلند و زیبایی داشته است. ۴_ خوب به آن رسیدگی شده بود. ۵_ دو حوض بزرگ در نزدیکی آن وجود داشته است که آب را از قنات های بیرون شهر می گرفته و در خود انبار می کرده و به خانه ها می فرستاده است. ۶_ هیچکدام از منابع تاریخی به حضور امام رضا ع و اقامه نماز در آن اشاره نکرده اند. ۷_ هیچکدام از منابع تاریخی به قدمگاه امام رضا علیه السلام بودن آن اشاره نکرده اند. ۸_ رود تاب و بند خسروی (پل کسری) در کنار آن نبوده است. ۹_ در زلزله شدید محرم سال ۴۷۸ هجری قمری مناره های بلند و زیبای آن فروریخته است ✳✳✳ منابع و مآخذ: ✔ الکامل ابن اثیر ✔ سفرنامه ابن حوقل ✔ المنتطم ابن جوزی ✔ احسن التقاسیم مقدسی ✔ سفرنامه‌ ناصر خسرو ✔ فتوح البلدان بلاذری ✳✳✳ خیرالله محمدیان ۱۰ مرداد ماه ۱۳۹۷