خروج(7:16) در نسخه سامری و قمران هر دو اشاره شده به اینکه اجرای فرمان الهی به دست موسی و هارون بود. همچنین شبیه به همین در خروج 8:19 و 9:5 و 9:19 و 11:2 نیز مشاهده میشود. در خروج 17:13 نیز در نسخه سامری و قمران، جملهی : "و او آنها را سرکوب کرد" وجود دارد بخلاف ماسوری. در جملات 29:21 و 30:1 نیز در هر دو نسخه جملاتی نسبت به ماسوری وجود ندارد. البته باید گفت به همین صورت یافتههای قمران گاهی با نسخه ماسوری و یا سپتواجینت موافق است.[14]
نسخههای خطی
بهترین نسخهای که از تورات سامری در دست است نسخهای است معروف به "کتیبه آبیشا[15]" (אבישע).[16]
سامریها از قرون وسطی ادعا میکنند که این کتیبهها دارای قدمت فراوانی است. قدیمیترین بخش این متن در سال 1959 توسط شخصی به نام "پرز کاسترو[17]" ویرایش شد. وی چنین مینگارد: «توسط آبیشا فرزند پینهاس، نوه بزرگ موسی، سیزده سال پس از حکومت اسرائیل بر سرزمین کنعان نوشته شده است. اما نگارش خود این نسخه حداکثر در قرن دوازده میلادی انجام شده است. یکی از این نسخه ها که در 1227 پس از میلاد نوشته شده به حروف طلایی نوشته شده و دور استوانههای سیلور پیچیده شده است. متن نسخه در ستونهای متعدد نوشته شده که یکی عبری ، یکی آرامی (تارگوم) و در بعضی نسخهها دارای ترجمه عربی است.[18]
در این نسخهها هیچ نشانی از علامات صدادار وجود ندارد اما متون به جملات و پاراگراف (קצים (Kizẓịm = تقسیم شده است که بعضی دارای 964 و بعضی دارای 966 پاراگراف میباشد.[19]
ترجمه
به نظر میرسد نسخهای از ترجمه یونانی تورات سامری وجود داشته است که نام آن (Samareitikon) بوده است. این نسخه پس از سپتواجینت ترجمه شده بوده و لذا تحت تاثیر آن قرار گرفته بوده است و البته این قبل از زمان اوریگنس واقع شده که اشاراتی به آن میکند. ریشه این ترجمه مشخص نیست.
نسخهای از تورات سامری به آرامی که معروف به ترجمTargum است برای اولین بار در سال 1616 توسط پیترو دلا به اروپا آورده شد[20] که در کنار آن متن عبری هم نوشته شده بود. سامریها معتقد هستند این نسخه توسط مارکا[21] که در نیمه دوم قرن چهارم میزیسته تالیف شده است و البته بسیاری او را شاعری معرفی میکنند[22] که به آرامی شعر میگفته است.[23]
اما سامریهای همان عصر معتقد بودهاند آن نسخه تالیف شخصی به نام نتانل (נתנאל)[24] است که در قرن اول میزیسته است،
به هر حال از آنجا که در همان قرن چهارم، کشیشی به همین نام وجود داشته، لذا هویت مولف در نهایت مبهم است.[25]
این نسخه در حال حاضر از جهات مختلف قابل قبول نیست، و نمونههای بسیار معدودی هستند که کامل باشند تا بتوان آنها را برای مقایسه مورد استفاده قرار داد. ویرایش "پیترمن ولرز" (1872) تنها نسخه کامل است که از نسخههای خطی مختلفی گرفته شده و شامل ترجمه عربی نیز میباشد.[26]
ترجمه عربی موجود در این نسخه در قرن سیزدهم توسط شخصی به نام کاهن سامری أبی سعید بن أبی الحسین بن أبی سعید سامری یا ابوالحسن صوری در قرن یازدهم میلادی صورت گرفته است.[27]
ابوسعید در مقدمه ترجمهاش میگوید که ترجمه نسخهای از تورات را از یکی از دوستان خود به دست اورده که منسوب به "شیخ ابوالحسن صوری" است. وی میگوید اما این ترجمه در حقیقت متعلق به دانشمند یهودی به نام فیومی است.
کاهن سامری به دلیل ارزشمندی این نسخه، اقدام به ترجمه تورات سامری که از زبان عبری و سریانی است به عربی نموده است. وی شرح هایی هم بر حاشیه کتاب نوشته است که موارد پیچیده را توضیح داده است.
این ترجمه عربی در نسخههای متعددی موجود است و از لحاظ ادبی، ترجمهی قابل قبولی است.[28]
ریشه مشترک تورات سامری و عبرانی و منشا اختلاف این دو
وقتی که ما سخن از تورات سامری و عبرانی به میان میآوریم، به این معنا نیست که این دو به دو زبان مستقل هستند بلکه باید توجه داشت که این دو نسخه هر دو به زبان عبری نوشته شدهاند.
لذا منشا اختلاف بین این دو ناشی از ترجمه نیست. بلکه در محتوا با یکدیگر اختلافاتی جوهری دارند.
میدانیم که خداوند متعال تورات را بر حضرت موسی به زبان قومش یعنی زبان عبری نازل فرمود. حضرت موسی نیز از میان اسباط دوازدهگانه بنیاسرائیل سبط لاوی را مامور به حفظ تورات نمود. آنان نیز کوتاهی نکردند و حتی یک حرف از این کتاب آسمانی را نیز تغییر ندادند. اما پس از گذشت سالهای متمادی در دوران اسارت بابلی به بعد این تغییر و تحریفها توسط علمای بنیاسرائیل وارد تورات گردید.