در برخی روایات توصیه شده که هنگام نزول بلاها و فتنه‌های فراگیر به شهر قم پناه ببرید که بلاها از آن‌جا رانده می‌شوند، پس چگونه است که گاهی خود قم محل نزول بلا و انتشار برخی بیماری‌ها می‌شود؟!
پاسخ
ابتدا باید گفت که هیچ منطقه‌ای در دنیا در امنیت مطلق نبوده و مردم آن از بیماری و مرگ در امان نیستند. و این‌گونه است که خداوند می‌فرماید: «هرکجا باشید مرگ به سراغتان خواهد آمد، حتی اگر در برج‌های مستحکم باشید».[1]
هم‌چنین قرآن کریم بارها تأکید کرده است که تمام مردم همواره در معرض آزمایش، ابتلاء و فتنه هستند،[2] و هیچ گروه و یا اهالی هیچ منطقه‌ای از این سنت قطعی خداوند استثنا نشده‌اند.
این سنت قطعی خداوند تا اندازه‌ای تخلّف‌ناپذیر است که حتی با پذیرش دعای حضرت ابراهیم(ع) در مورد امن قرار دادن شهر مکه،[3] مردم این شهر عمر جاودان نداشته و حتی در این شهر، قتل و غارت‌هایی رخ داده و بیماری‌های زیادی نیز در آن شیوع یافته و حتی امروزه - بویژه در ایام حج - شهر مکه به دلیل حضور حاجیانی که از نقاط مختلف به آن‌جا می‌آیند، یکی از مراکز انتشار بیماری‌های واگیر است. در صدر اسلام، مشرکان مکه، امنیت مسلمانان ساکن در آن‌جا را تا حدی به خطر انداختند که آنان وادار به هجرت از این حرم امن الهی شدند. با تمام آنچه ذکر شد، هیچ مسلمانی معتقد نیست که امنیت وعده داده شده از طرف خداوند، وعده‌ای دروغین بوده، بلکه مراد از امنیت موجود در مکه را یا امنیت نسبی دانسته و یا آن‌را امنیت تشریعی می‌دانند؛ یعنی همواره باید قانونی باشد که امنیت این شهر را بیش از مناطق دیگر تضمین کند، و همین لزوم قانون‌گذاری جهت امنیت، نعمت بسیار بزرگی است که در احکام حج نیز به آن پرداخته شد.
از این‌رو قبل از ورود به احادیث مرتبط با پناهگاه بودن شهر قم، این موضوع را خاطرنشان می‌سازیم:
«این‌گونه نیست که شهر مکه، شهر قم و یا هر منطقه‌ای از جهان از سنت‌های الهی مرگ، آزمایش‌ها، فتنه‌ها، بیماری‌ها و ... کاملاً در امان بوده و خداوند به ساکنان آنها وعده داده باشد که هیچ خطری آنها را تهدید نکرده و منطقه‌ای که در آن ساکن‌اند نیز به عنوان هیچ عامل تهدیدی برای دیگر مناطق به شمار نخواهد آمد!».
با این وجود درصدد آن نیستیم که با این مقدمه، تمام روایات مرتبط با شهر قم را زیر سؤال ببریم، بلکه صرف نظر از این‌که هر روایتی باید جداگانه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد، باید به یک جمع‌بندی در این زمینه دست یابیم که در ادامه، مختصری بدان خواهیم پرداخت.
یکی از مشهورترین روایاتی که در این زمینه وجود دارد، همان روایتی است که در پرسش به آن اشاره شده است:
«اذا عَمَّتِ الْبُلْدانَ الفِتَن فَعَلَیکمْ بِقُمْ وَ حَوالیها وَ نَواحیها فَانَّ الْبَلاءَ مَدْفُوعٌ عَنْها»؛[4] هنگامی که تمام شهرها دچار فتنه شوند، به قم و اطراف آن پناه ببرید؛ زیرا بلا از قم رانده می‌شود.
این روایت در برخی منابع حدیثی به نقل از کتاب تاریخ قم[5] آمده است. البته در این روایت به فتنه‌ها و آزمایش‌ها اشاره شد و نه به بیماری‌ها و از طرفی سند این حدیث، متصل نبوده و وجود فردی مانند «ابی جمیله»[6] در بین راویان، موجب می‌شود که این روایت اعتبار چندانی نداشته باشد.
اما تعداد روایاتی که شهر قم را به عنوان پناه‌گاهی برای مؤمنان اعلام می‌کند بیش از آن است که بتوان مجموعه آنها را غیر معتبر دانست، به عنوان نمونه، از امام صادق(ع) نقل است: آن‌گاه که بلا و گرفتاری به شما روی آورد، به قم پناه ببرید که قم پناهگاه فرزندان فاطمه(س) است.[7]
تحلیل ما از مجموعه روایات مرتبط با قم، آن است که هر کدام از آنها به جنبه خاصی از امنیت اشاره می‌کند و از هیچ کدامشان امنیت صد در صد از هر بلا و هر فتنه - آن هم در تمام زمان‌ها - برداشت نمی‌شود:
امنیت در مقاطع مشخص زمانی:
سلیمان بن صالح می‌گوید: روزی خدمت امام صادق(ع) شرفیاب بودیم که سخن از فتنه و آشوبِ بنی عبّاس به میان آمد. عرض کردیم: خداوند ما را فدایتان سازد، در این زمان، پناهگاه و راه فرار کجاست؟! فرمود: باید به سمت کوفه و یا قم و اطراف آنها پناه جُست. سپس فرمود: پیروان و دوست‌داران ما در قم به سر می‌برند و در این شهر، آبادانی و ساخت و ساز فراوانی صورت خواهد گرفت و مردم زیادی روانه این شهر شده و در آن سکونت می‌گزینند تا جایی که رودخانه، وسط شهر آنها قرار خواهد گرفت».[8]
در این روایت، مراد از فتنه و بلاها، سختی‌ها و دشواری‌هایی بود که خلافت بنی‌عباس برای شیعیان و دوست‌داران اهلبیت(ع) ایجاد می‌کردند؛ از این‌رو امامان(ع)، به شیعیان سفارش می‌کردند به مناطق امنی؛ مانند کوفه و قم پناه برند؛ چراکه در آن نواحی دوست‌داران اهلبیت تجمّع و نفوذ بیشتری داشتند و آسیب‌رساندن به آنها دشوارتر بود.
در همین راستا، علامه مجلسی، ذیل روایاتی که به وضعیت شهرهایی مانند قم می‌پردازد، این تحلیل را عرضه می‌دارد:
ممکن است در زمان‌های مختلف، وض