▪️ملاحظاتی پیرامون مسجدسازی و مسجدداری (بخش سوم) کالبد اصلی مسجد ایرانی متشکل از چه اجزائی است؟ ابراهیم عزالدین، دانشمند هنرشناس سوئیسی در کتابی با نام هنر مقدس در تحلیل هنر اسلامی، نکته‌ای را درباره وجود یک نقشه‌ی متحدالشکل برای بنای مساجد در سرزمینهای اسلامی بیان میکند. او میگوید مسجد در همه جای جهان اسلام، ساختمانی مکعبی با سقفی گنبدی است که گنبد نماد آسمان و مکعب نماد زمین است و اتصال این دو رمز اتحاد بین زمین و آسمان است. یعنی پی و قاعده‌ی مستطیل شکل عمارت با زمین مطابقت دارد و قبه‌ی کروی شکل با آسمان. اما اتصال بین این دو به سادگی امکانپذیر نیست، یعنی تبدیل مربع به دایره نیاز به یک ظرافت خاص دارد که هنر آن از آن ایرانی‌ها بوده است‌. هنرمندان معمار این کار دشوار را با یک ابتکار ناب انجام داده‌اند، یعنی اضافه کردن یک هشت ضلعی بین ساختمان شبستان و گنبد که به نام ساق گنبد شناخته میشود. بر این اساس، میان پیِ مکعبی و قبه‌ی کروی، معمولاً یک ساقه‌ی هشت‌گوش یا هشت ضلعی جا میگیرد. (متشکل از چند گوشواره). این شکل به غایت پرمعنا، عقلانی و کامل به مثابه حلقه واسط بین عالم لطیف روحانی و عالم کثیف جسمانی است. این شکل مستقیماً از حکمت اسلامی نشأت میگیرد، یعنی گنبد نماد احدیت است و نقوش داخل گنبدخانه رمزی از غموض درونی ذات احدی خداوند و اعیان ثابته‌ای که در مقام واحدی او جای گرفته‌اند که دائماً منتظر یک اشاره و اراده از او هستند تا با فرمان کُن از مقام کمون به مقام بروز و ظهور برسند. یک پله پائین‌تر از گنبد، ساق هشت ضلعی قرار دارد. یعنی گنبد تک ضلعی مستقیماً به مکعب نمازخانه متصل نمیشود، بلکه بین آن دو یک حلقه‌ی واسط قرار دارد، همچنانکه بین عالم ناسوت و عالم جبروت، عالم ملکوت یا برزخ قرار دارد (با نمادهای تمثیلی عالم مثال، عالم خیال منفصل، جابلقا، جابلسا یا هورقلیا). در پائین‌ترین سطح، مکعب قرار میگیرد که رمز عالم کثرت یا دنیاست. پس صعود از مکعب به سوی کره و نزول از کره به سوی مکعب، رمز تبدیل کثرت به وحدت و تجلی وحدت در کثرت‌هاست، تفسیری کامل و زیبا از آیه انا لله و انا الیه راجعون که به مثابه یک سیر درونی و انفسی در جریان عبادت نمازگزار در مسجد اتفاق می‌افتد و تمام این نقشه‌ی هندسی زیبا برای آن است که لحظه‌ای این سیر رفت و برگشت به خاطر نمازگزار متبادر شود. الگوی روحانی هر بنای قبه‌دار یا گنبدی در حدیث معراج پیامبر نهفته است. در این حدیث رسول خدا گنبدی عظیم را توصیف میکند که از صدف سپید ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج قرار دارد که چهار جوی آب و شیر و عسل که انهار بهشتی هستند از آنها جاری میشود. گنبد (یعنی ذات الهی) تمام هستی را در بر میگیرد (اشاره به معنای وحدت وجود). اگر گنبد نماد روح کلی است، ساقه یا گریو هشت‌ضلعی گنبد نماد چهار فرشته‌ی حامل عرش است که به گفته رسول خدا در قیامت چهار فرشته دیگر به آنها اضافه میشوند. در برخی روایات شیعه نیز این هشت حامل عرش الهی به نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، محمد، علی و حسنین تفسیر شده است. از نگاه دانشمندان، علاقه و اشتیاق فراوان ایرانیان به عالم مثال، ملکوت و بینابینی انعکاسی از موقعیت خود آنان مابین شرق و غرب است، جایی که در تفکر و حکمت ایران، عالیترین شکل اتصال و اتحاد عالم ماده با ملکوت در صور مثالی تجسم پیدا کرده است و قالب آن را در تمام شئون هنر ایرانیان، از نقشه‌ی فرش‌ها، تا مینیاتورها و و حتی اشعار حافظ و سعدی میتوان پیدا کرد. نکته تاریخی: آخرین مسجد ایرانی که طبق این الگو ساخته شده است، مساجد بازار تهران در زمان مشروطه و مسجد اعظم قم در زمان پهلوی است. پس از آن، ساق هشت ضلعی از معماری مساجد ایرانی حذف شده است. هنرشناسان این حذف را نه یک اتفاق معمارانه، بلکه نماد زوال تمدنی ایران در نتیجه انقلاب مرتجعانه مشروطه میدانند. یعنی از این زمان، عالم ملکوت یا خیال منفصل که همیشه از ابن سینا تا سهروردی و ملاصدرا جزئی جدائی‌ناپذیر از تفکر و فلسفه ایرانیان بوده از تفکر آنان حذف میشود و نیز از همین زمان، معماری و شهرسازی، نقاشی، شعر و ادبیات و دیگر شئون تمدنی ایران رو به زوال و انحطاط میگذارد. مساجدی که در صد سال اخیر در ایران ساخته‌ شده‌اند، تقریباً هیچکدام نمادی از سنت فکری و معماری اسلامی ایرانی نیستند و از آن خروج کرده‌اند. امروزه در بنای مساجد ایران نه تنها ساق هشت‌ضلعی، بلکه بعضاً گنبد هم حذف شده، یعنی تفکری زشت، مادی، سکولار و بی‌اصالت بر معماری امروز ما حاکم شده است. نقطه نهائی این فاجعه را میتوان در بناهایی مانند مصلای تهران و مسجد ولیعصر تهران مشاهده کرد. حال بهتر میشود فهمید که چرا مردم و جوانان از مساجد امروزی فراری‌اند اما همین مردم، حتی بی‌دین‌ها و بی‌اعتقادهایشان حاضرند برای رفتن به مساجد قدیمی پول بلیط هم بپردازند. #مسجد #معماری #معماری_مسجد @madineyefazele