عبور از خط قرمزهای تهران آیا پیامدهایی برای باکو خواهد داشت؟
آدام لامون، سردبیر نشریه نشنال اینترست و همکار در مطالعات خاورمیانه در مرکز نشنال اینترست با انتشار یادداشتی با عنوان «آیا ایران و آذربایجان می توانند از بازگشت تنش جلوگیری کنند؟» به بررسی روابط میان دو کشور در آینده پرداخته است.
اختلافات عمیق حل‌نشده
اگرچه تنش‌هایی که در پاییز ۲۰۲۱ میان ایران و آذربایجان بروز کرد، اکنون فروکش کرده، اما مسائل مورد اختلاف زیربنایی مورد نزاع حل‌نشده باقی مانده است. این نشان می‌دهد که ممکن است نزدیکی کنونی میان آن‌ها کوتاه‌مدت باشد.
شناخت پتانسیل درگیری در آینده مستلزم بررسی مجدد درگیری ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰ بر سر قره‌باغ کوهستانی است –قره‌باغ کوهستانی منطقه‌ای تحت کنترل ارمنستان بود که در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است. پس از چهل‌وچهار روز نبرد، نیروهای آذربایجان، به لطف حمایت قاطع نظامی ترکیه و تسلیحات اسرائیل، بخش قابل توجهی از قره‌باغ کوهستانی و هفت ناحیه مجاور آن را از ارمنستان پس گرفتند. سپس یک آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه وضعیت موجود جدید را به ضرر ایران مشروعیت بخشید.
دامنه آتش تا خاک ایران
در طول جنگ -که دامنه آتش توپ‌خانه‌هایش به خاک ایران هم رسید- به نظر می‌رسد نوعی نظاره‌گری از سوی ایران وجود داشت و درخواست‌های تهران برای آتش‌بس و پیشنهادهایش برای میانجی‌گری برای حل‌وفصل غائله مورد توجه قرار نگرفت.
علاوه بر این، در حالی که ارمنستان به عنوان شریک استراتژیک منطقه‌ای و همسایه شمالی ایران در برابر آذربایجان و ترکیه شکست می‌خورد، تهران از حق باکو برای «آزادسازی» سرزمین‌های «اشغال‌شده» خود حمایت کرد -اقدامی حساب شده برای مبارزه با پان‌ترکیسم در داخل ایران و تاکید بر این‌که تنها قوانین بین‌المللی مرزهای ملی را تعیین می‌کنند.
زیاده‌خواهی‌های علی‌اف؛ کریدوری راهبردی
با این حال، پیروزی بعدی آذربایجان فقط به زیاده‌خواهی‌های این کشور کمک کرد. در ۶ فوریه ۲۰۲۱، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، ادعای مالکیت استان سیونیک در جنوب شرقی ارمنستان را مطرح کرد و تهدید کرد که کریدوری را در سراسر آن‌جا به زور باز خواهد کرد. این مسیر مواصلاتی –موسوم به کریدور زنگزور- که آذربایجان را از طریق ارمنستان به منطقه غربی آن نخجوان وصل می‌کند، هدف دیرینه‌ای برای آذربایجان و ترکیه بوده است.
در واقع، در ژوئن ۲۰۲۱، علی‌اف و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، «بیانیه شوشی» پیرامون روابط دوستانه بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ترکیه را امضا کردند؛ نقشه‌راهی سیاسی و اقتصادی که اتحاد آن‌ها را با یک پیمان دفاعی متقابل و تعهد برای ساخت کریدور زنگزور تثبیت می‌کرد. این کریدور با متحد کردن تمام آذربایجان، اتحادیه اروپا، ترکیه و آسیای مرکزی را از طریق دریای خزر به هم متصل می‌کند و هدف ترکیه را برای اتحاد جهان ترکی و قرار دادن آذربایجان به عنوان «مسیر اصلی» بالقوه برای ابتکار «کمربند و جاده» چین پیش می‌برد.
عبور از خط قرمزهای تهران، افزایش نفوذ منطقه‌ای ترکیه
این موضع‌گیری سوالات نگران کننده‌ای را برای ایران ایجاد می‌کند. تلاش برای تحمیل کریدور زنگزور بر ارمنستانِ تضعیف شده، عبور از خط قرمز تهران در برابر تغییر اجباری مرزهای بین‌المللی است و در عین حال نفوذ منطقه‌ای ترکیه را به طور محسوسی افزایش می‌دهد. مطمئناً ایران روابط سیاسی و دفاعی آذربایجان با ترکیه را از نزدیک زیر نظر دارد.
این دو همسایه -آذربایجان و ترکیه- اغلب به دلیل فرهنگ و تاریخ مشترکشان خود را تحت عنوان «یک ملت، دو دولت» توصیف می‌کنند. نیروهای مسلح آذربایجان از طریق آموزش‌های گسترده، فروش سلاح و رزمایش‌های مشترک در حال تبدیل شدن به «نسخه کوچک‌تر ارتش ترکیه» هستند. ایران نتایج این اتحاد را در مناقشه ۲۰۲۰ دید: پهپادهای پیشرفته ترکیه و مزدوران سوری به آذربایجان کمک کرد تا نیروهای زمینی ارمنستان را نابود کند.
در گیرودار هلال ترکی
علاوه بر این، علی‌رغم آشتی اخیر آذربایجان و ایران، برخی تحلیل‌گران هشدار داده‌اند که این اتحاد مجدد، باعث ایجاد یک «هلال ترکی» در نزدیکی ایران می‌شود و در نتیجه وابستگی باکو به تهران را از بین برده و در عین حال دسترسی ایران به قفقاز جنوبی را مشروط به موافقت ترکیه و آذربایجان می‌کند.
با این حال عواقب این مسئله چندان روشن نیست. فواد چیراگوف خاطرنشان می‌کند که برنامه‌های ایران و آذربایجان برای ادغام اقتصادی، چشم‌انداز رقابت‌های خشونت‌آمیز ژئوپلیتیکی را کم‌‌رنگ می‌کند.
🔸ادامه⬇️⬇️⬇️