بسم الله الرحمن الرحیم تدبری در قرآن (4) جزء چهارم قرآن کریم با شکایت خداوند از برخی اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان) آغاز می‌شود. خشم خدا از آنها نه فقط به خاطر عمل نکردن به حق است، بلکه بدین خاطر است که آنها مانع سعادت دیگران می‌شوند. قُلْ يَأَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ ... چرا مانع راه خدا می‌شوید؟! با مرور آیات قرآن متوجه این نکته می‌شویم که گروهی که خداوند از آنها به شدت خشمگین است و مرتب به آنها وعده عذاب سخت می‌دهد کسانی هستند که نه‌تنها حق را پایمال می‌کنند بلکه با حق می‌جنگند و مانع رسیدن حق به دیگران می‌شوند در حالی‌که به خوبی حق را شناخته‌اند. اما چگونه چنین چیزی ممکن است؟ آنچه انسان را به چنین جایگاه پستی می‌رساند تکبر است. تکبر یعنی توهم بزرگی. یعنی کسی که بزرگ نیست و عظمتی ندارد در اوهام خود برای خود عظمتی تصور کند تا آنجا که حتی خود را از خدا مستقل می‌داند نه بنده و وابسته به او. این بزرگترین خطری است که انسان را تهدید می‌کند. برای کسی که چنین عظمتی خیالی برای خود قائل است سخت است که در برابر عظمت خدا سر به سجده گذارد و به وابستگی خود به خدا اعتراف کند. این همان بلائی است که ابلیس را از درگاه خدا راند و موجب شد ابلیس، کینه حق را به دل گرفت و به جنگ خدا رفت. باید از مرض تکبر ترسید، چراکه چه بسیار عبادت‌کنندگانی را که به زمین زده است. تواضع در برابر تکبر است یعنی انسان بپذیرد که مال خداست و از خود هیچ ندارد. کسی که این را باور کرد از نماز خواندنش بر سر خدا منت نمی‌گذارد و هر آنچه دارد را از او می‌داند و هیچ استقلالی برای خود قائل نیست. خدای متعال از سر رحمت بی‌منتهایش، تا زمانی که پیام حق به بنده‌ای نرسیده باشد او را عذاب نمی‌کند «ماكُنَّا مُعَذِّبينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولا؛ ما هرگز مجازات نخواهيم كرد، مگر آنكه پيامبرى مبعوث كرده باشيم». ازاین‌رو، یکی از شرایط تکلیف، آگاهی نسبت به تکلیف است و جاهل قاصر (جاهلی که در جهل خود تقصیر ندارد) تکلیف ندارد. اما اگر کسی پیام حق را فهمید تکلیف متوجه او می‌شود. ولی باز هم اگر کسی که حق را شناخت، نه از سر تکبر، کوتاهی داشت خداوند از در رحمت با او وارد می‌شود و راه‌های فراوانی برای پاک شدن او قرار داده است. اما کسی که حق را فهمید و از سر تکبر، حق را پایمال کرد و با حق جنگید، از نگاه قرآن، مستکبر و کافر است و هیچ راه نجاتی برای او نیست. نکته مهم این است که عمده وعده‌های عذاب در قرآن، متوجه چنین کسانی است، نه هر گناه‌کاری! نباید با مبالغه‌های بی‌جا در عذاب إلهی، تصویری نامهربان از خدای رحمان در ذهن‌ها ایجاد کرد. داستان مستکبران از دیگران بسیار متفاوت است. در بخشی دیگر از آیات جزء چهارم خداوند به داستان جنگ بدر و احد و چگونگی یاری مومنان اشاره کرده، فرمول چگونگی یاری خویش به مومنان را شرح می‌دهد. خداوند وعده داده که اگر مومنان در برابر ظلم بایستند و در مبارزه با ظلم استقامت داشته باشند با پنج هزار فرشتة نشان‌دار آنها را یاری خواهد کرد. این وعده‌ای است که تحقق آن را در زمان خود در دفاع مقدس و در نیروهای مقاومت منطقه دیده‌ایم. دیده‌ایم که چگونه خداوند عده‌ای قلیل را بر مستکبرانی کثیر پیروز کرده است. از زیبایی‌های جزء چهارم آیات پایانی سوره آل‌عمران (191 تا 195) است که به مناجات خوبان عالم اشاره کرده که چگونه با ربنا گفتن با خدای خود با زیباترین معارف مناجات می‌کنند. در بخش آخر جزء چهارم به دو دسته از احکام مهم اسلام اشاره می‌کند؛ یکی آیات ارث، که با دقت حالات گوناگون این مسئله را بیان کرده و دیگری آیاتی است که محرم‌ها و نامحرم‌ها را به دقت مشخص کرده است. ✍️ع.گ