میرزا محمد تنکابنی، صاحب قصص‌العلماء
بسم الله الرحمن الرحیم وصلی الله علی محمّد وآله الطاهرین.
تنکابن شهری آباد در غرب استان مازندران است که در طول قرون و اعصار، خاستگاه رجال نامی و بزرگ بوده است. آیت‌الله شیخ محمدرضا تنکابنی و فرزندانش، میرزا علی آقا و حاج شیخ محمدتقی فلسفی، و نیز سرلشکر خلبان شهید علی‌اکبر شیرودی در زمان معاصر، از آن‌جمله‌اند.
سال‌ها پیش (نیمه‌ی اول قرن ۱۳ ه‌ق) در روستای سلیمان‌آباد، در خانه و خاندانی که هم اهل علم بود، هم منتسب به آل عصمت و طهارت علیهم السلام، فرزندی پا به عرصه‌ی وجود گذاشت که نام زیبایش «محمّد» یاد خاتم‌النبیین صلی الله علیه وآله را در ذهن و دل اعضای خانواده زنده کرد.
پدرش مرحوم آیت‌الله میرزا سلیمان تنکابنی، در زمان خود پیشوای مردم آن دیار، و مادرش، علویه‌ی جلیله‌ای از خاندان «سادات امام جمعه» در اصفهان بود.
سید محمّد را، پدر و دایی‌هایش، بر سر خوان و خرمن علوم آل محمّد علیهم السلام نشانیده، چکامه‌های دلنواز علم و معرفت را آیه به آیه در گوش جان نور دیده‌شان تلاوت کردند و فرزند، به مدد هدایت‌ها و تعلیمات ایشان، عالمی بافضل و کمال بار آمد.
نبوغ سید محمّد، خیلی زود گل کرد و خود را نشان داد؛ چه، در اندک‌زمانی، دو کتاب سیوطی و جامی را شرح کرد!
هجرت‌های علمی آن مرحوم، از زادگاهش به قزوین، تهران، اصفهان، و نهایتاً نجف، امکان درک محضر بزرگان عالم تشیع را برایش فراهم آورده، جامع منقول و معقول گشت؛ و در قامت یک عالم عامل، و یک استاد مبرز، و یک محقق مدقق به جامعه‌ی علمی شیعه شناسانده شد.
اساتید سید محمّد در نجف، سید ابراهیم موسوی قزوینی «صاحب ضوابط»، محمدحسن نجفی «صاحب جواهر» و ... بودند؛ که از عمده‌ی اساتیدش اجازه‌ی روایت و اجازه‌ی اجتهاد دریافت کرد.
زمانی که بعد از سال‌ها و به دلایلی، به زادگاهش تنکابن مراجعتی داشت، متنفذین محل، ایشان را وادار به توطن در آنجا نموده، برای تشویقش، یک حوزه‌ی علمیه ساخته، در اختیارش گذاشتند؛ طلاب زیادی فرصت را مغتنم شمرده، برای استفاده از محضرش به تنکابن رفتند.
تألیفات بسیار گرانسنگ، مفید، و متنوعی داشت؛ در شرح احوال خودنوشت‌اش در قصص‌العلماء، قریب به ۱۷۰ اثر برای خودش برشمرده؛ به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- شرح مفتاح‌الفلاح شیخ بهایی (در اعمال و عبادات)
شرح وجیزة شیخ بهایی (در اصول)
- تعلیقه بر قوانین میرزای قمی (در اصول)
- حاشیه بر ریاض‌المسائل مرحوم طباطبایی، معروف به شرح الکبیر (در فقه)
- شرح صحیفه‌ی سجادیه علیه السلام
- توشیح التفسیر (در علم تفسیر قرآن)
- آداب المناظره
- الفوائد (در اصول دین)
رسالة فی فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهما السلام
- و ...
اما به اذعان اهل نظر، مهمترین اثر قلمی ایشان، کتاب ذی‌قیمت «قصص‌العلماء» است که شرح احوال قریب به ۱۶۰ نفر از علمای شیعه، از قرن ۳ تا قرن ۱۳ است؛ هرچند مطلع کتاب را به شرح زندگی و احوال استادش صاحب ضوابط آغازیده است.
آخرین کسی هم که در این کتاب، به شرح احوال وی پرداخته شده، مرحوم سید نعمت‌الله جزایری (مدفون در پل‌دختر لرستان) است.
تنکابنی سرانجام در ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۳۰۲ ه‌ق (۲۵ فروردین ۱۲۶۴) در زادگاه خود تنکابن درگذشته، در بقعه‌ی مطهر امام‌زاده محمد آن شهر به خاک سپرده شد. مزار مطهرش مورد احترام و زیارت مشتاقان است. روحش شاد.
منابع: آقابزرگ تهرانی، الذریعه؛ قصص‌العلماء؛ صدر حاج سید جوادی، دائرةالمعارف تشیع؛ مدرس تبریزی،ریحانةالادب؛ و ...
والسلام علیکم ورحمةالله وبرکاته
علی‌رضا احمدی دهبالایی (ایلامی)
۲۱ دی ۱۴۰۲ ؛ ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۴۴۵
@shabnamshabna