شرح و تفسير
از مواضع تهمت بپرهيز
امام عليه السلام در اين كلام حكمت‌آميز اشاره به نكتۀ مهمى دربارۀ دفع سوء ظن‌ها مى‌كند، مى‌فرمايد:«كسى كه خود را در مواضع تهمت قرار دهد نبايد كسى را ملامت كند كه به او سوء ظن پيدا مى‌كند (بلكه بايد خود را سرزنش كند كه اسباب سوء ظن را فراهم كرده است)»؛ (مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلَا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ) .
مسئلۀ سوء ظن و گمان نياز به هزينۀ زيادى ندارد؛ بسيارند كسانى كه از يك يا چند قرينۀ ظنى فورا گمان بد دربارۀ اشخاص مى‌برند، به همين دليل كسانى كه مى‌خواهند هدف تيرهاى تهمت قرار نگيرند بايد خود را از امورى كه سوء ظن برانگيز است دور دارند.
قرآن مجيد از جمله مسائلى كه بر آن تأكيد ورزيده اين است كه مسلمانان نسبت به يكديگر سوء ظن نداشته باشند «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» ؛اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از بسيارى از گمان‌ها بپرهيزيد چرا كه بعضى از گمان‌ها گناه است». ١ نيز دستورات مؤكدى بر «حمل فعل برادر مسلمان بر صحت» داده شده ولى با اين حال طبيعت تودۀ مردم اين است كه از قرائن كوچكى نتيجه‌هاى سوئى مى‌گيرند، ناگاه موج بدبينى بر مى‌خيزد و شايد صحنۀ جامعه‌اى را فرا مى‌گيرد. به همين دليل در كنار دستور به پرهيز از گمان بد امر شده است كه افراد، خود را در موارد سوء ظن و تهمت قرار ندهند.
به بيان ديگر، ما نمى‌توانيم بگوييم چون در شريعت اسلام سوء ظن و تجسس حرام است، رفتن در مواضع تهمت مانعى ندارد و مردم بايد به وظيفۀ خود عمل كنند و با حسن ظن به همه چيز بنگرند، زيرا تضمينى نيست كه همه به اين دستورات اسلامى بدون كم و كاست عمل نمايند، بنابراين ساير مردم تكليفى دارند و ما هم وظيفه‌اى و اگر بخواهيم اين موضوع را گسترش دهيم مى‌توان گفت: همان گونه كه ارتكاب گناه ممنوع است، فراهم كردم زمينه‌هاى گناه براى ديگران نيز ممنوع است.
در روايات اسلامى نيز تأكيدهاى فراوانى در اين زمينه وارد شده است: در حديثى كه ابن ابى‌الحديد در شرح همين كلام حكمت‌آميز آورده چنين مى‌خوانيم كه يكى از صحابه، رسول خدا صلى الله عليه و آله را در كنار كوچه‌اى از كوچه‌هاى مدينه مشاهده كرد كه زنى با اوست. او به رسول خدا صلى الله عليه و آله سلام كرد و رسول خدا صلى الله عليه و آله پاسخش را گفت. هنگامى كه آن شخص عبور كرد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وى را صدا زد و فرمود:
«هذِهِ زَوْجَتي فُلانَةٌ ؛اين زن را كه ديدى فلانى همسرم است» آن مرد گفت: اى رسول خدا مگر ممكن است كسى دربارۀ شما سوء ظنى ببرد؟ حضرت فرمود:
«إِنَّ الشَّيْطَانَ يَجْرِي مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّم ؛شيطان در وجود انسان‌ها همچون خونى كه در رگ‌هاست جريان دارد (اشاره به اين‌كه بى سر و صدا در همه جاى بدن انسان نفوذ مى‌كند؛ در فكر و چشم و گوش و دست و زبان او)». ١
مرحوم شيخ حر عاملى در كتاب وسائل الشيعه در جلد ٨ فصل آداب العشرة باب ١٩ احاديث فراوانى در اين زمينه آورده است؛ از جمله در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل مى‌كند كه فرمود:
«اتَّقُوا مَوَاضِعَ الرَّيْبِ وَلَا يَقِفَنَّ أَحَدُكُمْ مَعَ أُمِّهِ فِي الطَّرِيقِ فَإِنَّهُ لَيْسَ كُلُّ أَحَدٍ يَعْرِفُهَا ؛از جاهاى تهمت‌خيز پرهيز كنيد حتى يكى از شما با مادرش در كنار جاده (به صورت تهمت‌برانگيز) نايستد، زيرا همه او را نمى‌شناسند (و ممكن است شما را متهم كنند)». ١
در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام آمده است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
«أَوْلَى النَّاسِ بِالتُّهَمَةِ مَنْ جَالَسَ أَهْلَ التُّهَمَةِ ؛سزاوارترين مردم به اتهام كسى است كه با افراد متهم همنشين گردد». ٢
يكى از ادباى بزرگ فارسى زبان مى‌گويد:«هر كه با بدان نشيند اگر طبيعت ايشان در او اثر نكند به طريقت ايشان متهم گردد و اگر به خراباتى رود به نماز كردن، منسوب شود به خمر خوردن».