اللهم صل على محمد و آله، و اجعلنى يدا على من ظلمنى، و لسانا على من خاصمنى، و ظفرا بمن عاندنى بار الها بر محمد و آلش درود فرست و مرا آنچنان قرار ده كه بر كسى كه به من ستم مى‏كند دستى نيرومند باشم، و بر آنكه با من خصومت مى‏كند زبانى گويا، و بر كسى كه به من عناد مى‏ورزد پيروز باشم.

و اجعلنى يدا على من ظلمنى. بار الها مرا آنچنان قرار ده كه بر كسى كه به من ستم مى‏كند دستى نيرومند باشم.

دشمنان دين حق و مخالفين تعاليم قرآن شريف، در گذشته، بر ضد اسلام، تبليغاتى مى‏نمودند و در افكار جوانان سم پاشيهايى مى‏كردند تا آنان را از گرايش به آيين الهى بازدارند. از آن جمله مى‏گفتند: دين ترياك جامعه است و آن را براى تخدير افكار مردم ساخته‏اند، و مثال مى‏آوردند كه در اسلام اكيدا دستور داده شده كه مردم صابر و بردبار باشند، يعنى ظلم ظالم را تحمل كنند و به اذيت و آزار ستمكاران تن دردهند كه خداوند افراد صابر را دوست دارد. از اين سخن نتيجه مى‏گرفتند كه دين، مردم را به ذلت و زبونى و توسرى خوردن از زورگويان دعوت مى‏كند و آنان را به تحمل آزار و اذيت متجاوزين تشويق مى‏نمايد. مى‏گويد: اگر در دنيا ظلمها را پذيرا شديد و عكس‏العملى از خود نشان نداديد در قيامت پاداش بزرگ خواهيد داشت، و به استناد اين سخن خلاف واقع مى‏گفتند دينى كه مردم را ذليل و توسرى‏خور بار بياورد قابل پيروى نيست و بايد هر چه زودتر آن را ترك گفت. برای آن که بدانید اين گفته تهمتى بيش نيست، لازم است معناى #صبر را بدانيم و موارد اعمال آن را كه از اولياى گرامى اسلام رسيده است بشناسيم تا حقيقت آن طور كه هست آشكار گردد و بطلان كلام معاندين واضح شود.

صبر به معناى مالكيت نفس و قدرت خويشتندارى است و على (ع) آن را به شجاعت تعبير نموده و فرموده است: الصبر شجاعه. صبر و بردبارى رمز پيروزى و راه كاميابى و موفقيت است. كدام محصل بدون تحمل صبر و خويشتندارى در شنيدن درس استاد و مطالعه‏ى كتاب و تمرينهاى لازم مى‏تواند مدارج علم را بپيمايد و به كمالى كه شايسته‏ى آن است برسد، كدام كشاورز و باغدار بدون تحمل مشقت شخم و آبيارى و بدون زحمت پيوند و سمپاشى مى‏تواند محصول خوب به دست آورد و موجبات رفاه خود را در زندگى فراهم سازد. هر كس در هر كارى كه عهده‏دار است بايد صابر باشد، زحمت كار را تحمل نمايد، و با رنجها و ناراحتيهاى آن بسازد تا به هدفى كه دارد نايل گردد. نابرده رنج گنج ميسر نمى‏شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد

حفص بن غياث حديث مفصلى درباره‏ى صبر از امام صادق (ع) نقل نموده از آن جمله فرموده است: اى حفص! در تمام كارهايت صابر و بردبار باش، خداوند حضرت محمد صلى الله عليه و آله را به رسالت مبعوث فرمود و به او دستور صبر و مدارا داد. فرمود: در مقابل گفته‏هاى مخالفان بردبارى نمايد و از آنان به گونه‏اى خوب و نيكو دورى گزيند. سپس در اين حديث، امام صادق (ع) آيات متعددى را كه خداوند به موجب آنها به پيمبرش دستور صبر داده ذكر نموده و در پايان حديث از پيروزى و غلبه‏ى آن حضرت بر مشركان و دشمنان ياد نموده است. صبر و ظفر هر دو دوستان قديم‏اند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد

على (ع) فرموده: انسان صبور و بردبار فاقد پيروزى و ظفر نمى‏شود اگر چه مدت صبرش به درازا بكشد. براى آنكه هدف اسلام در امر به صبر و تحمل شناخته شود، لازم است بدانيم كه در كجا و در چه مورد اولياى گرامى اسلام، پيروان خود را امر به صبر و بردبارى نموده و اين وظيفه‏ى سنگين را بر عهده‏ى آنان گذارده‏اند، و با روشن شدن موارد صبر، هدف و مقصود از آن روشن مى‏گردد.

على (ع) فرموده: صبر و بردبارى يا صبر در مصيبت است يا صبر بر طاعت است و يا صبر از معصيت، و درجه‏ى اين سومين قسم صبر، از دو درجه‏ى اول برتر و بالاتر است. براى يك فرد باايمان، مصيبت پيش مى‏آيد: فرزند جوانش بر اثر تصادف با ماشين كشته مى‏شود، مزرعه و باغش كه تمام سرمايه‏ى زندگى اوست بر اثر سيل از ميان مى‏رود و تهيدست مى‏گردد، و از اين قبيل مصائب و بلايا، چون باايمان است براى خدا صبر مى‏كند و بى‏تابى و جزع نمى‏نمايد، و اين معناى صبر در مصيبت است.

شخص باايمان براى اطاعت از دستورات باريتعالى به زحمتهاى تكاليف دينى تن مى‏دهد، سختى روزه را تحمل مى‏كند و امساك مى‏نمايد، با مشكلات فرايض يوميه مى‏سازد و آنها را انجام مى‏دهد، فشار درونى پرداخت حقوق الهى از خمس و زكات و ديگر پرداختهاى مالى را تحمل مى‏نمايد و دين شرعى خود را ادا مى‏كند، و اين صبر بر طاعت است كه دومين قسم صبر است كه امام (ع) فرموده.

شخص باايمان در مقابل پول ربا يا رشوه يا ديگر پولهاى غير مشروع واقع مى‏شود ، با آنكه نياز شديد دارد براى خدا صبر مى‏كند و آن پولها را نمى‏گيرد، جوان باايمان در شرايط عمل منافى با عفت قرار مى‏گيرد، با آنكه از نظر غريزه‏ى جنسى تمايل بسيار شديد دارد، اما براى رضاى خدا خويشتن را نگاه مى‏دارد و دامن پاك خود را به بى‏عفتى آلوده نمى‏كند، و اين قسم صبر، بردبارى و صبر در مقابل گناه است و مردان باايمان به آن توجه بسيار دارند. به فرموده‏ى على (ع)، درجه‏ى اين قسم صبر از دو قسم اول برتر و مهمتر است. آن كس كه واجد ايمان قوى و داراى مالكيت نفس است در زمينه‏ى مصيبت و اطاعت و معصيت، براى جلب رضاى باريتعالى صبر مى‏كند و خويشتن را با نيروى ايمان نگاه مى‏دارد ، چنين انسانى به فرموده‏ى امام صادق (ع) از نعمت حريت برخوردار است، بنده و مطيع بى‏قيد و شرط خداوند است و از بندگى غير خداوند آزاد.

ابى‏بصير مى‏گويد، از امام صادق (ع) شنيدم كه فرمود: انسان آزاد در تمام احوال، آزاد است، اگر با يك مصيبت مواجه شود صبر مى‏كند، و اگر مورد هجوم مصائب قرار گيرد در هم شكسته نمى‏شود، اگر چه اسير و مقهور گردد و زندگى سهل و آسانش به مشقت و زحمت تبديل شود، همانطور كه تاريكى چاه و بردگى و مقهور شدن، به آزادگى يوسف صديق امين آسيب نرساند و سرانجام بر اثر صبر و شكيبايى، خداوند بر وى منت نهاد و جبار متكبر مصر را پس از آنكه مالك و صاحب اختيار وى بود بنده‏ى او قرار داد.

از آنچه معروض افتاد اين نتيجه به دست آمد كه معناى صبر، شجاعت و قوت نفس است، معناى صبر، مالكيت اراده و حفظ خويشتندارى است، صبر، رمز موفقيت براى تمام كسانى است كه مى‏خواهند در رشته‏هاى علمى يا عملى پيروز گردند و كامروا شوند، خلاصه اينكه صبر يكى از مهمترين وسايل براى پيمودن مدارج كمال مادى و معنوى است، كسانى كه صبر را در اسلام به تحمل ستم ستمكاران و ظلم و بيدادگرى معنى مى‏كردند، كسانى كه بردبارى را تن دادن به ذلت و سكوت در مقابل متجاوزين تفسير مى‏نمودند خيانتى بزرگ و غير قابل اغماض مرتكب شدند ، هدفشان در اين عمل خائنانه گمراه ساختن مسلمانان و منحرف نمودن نسل جوان باايمان بود. خوشبختانه انقلاب اسلامى عملا به آنان پاسخ كوبنده داد و جوانان مسلمان با صبر و بردبارى در راهپيمايى‏هاى شهرها و مقابله با مسلسلها و همچنين در ميدانهاى جنگ تحميلى و تحمل زخمها و رنجها، صبر را كه رمز موفقيت است تفسير نمودند و به پيروزى نايل آمدند.

پس با توجه به معناى صبر در اسلام اينك براى روشن شدن جمله‏ ى "و اجعلنى يدا على من ظلمنى " لازم است بدانيم اسلام درباره‏ ى #ظلم چه گفته و درباره‏ ى كسى كه مورد ظلم واقع مى‏شود چه دستورى داده و چه وظيفه‏اى را بر عهده‏ى وى گذارده است. رسول اكرم فرمود: هفت عذاب بين بهشت و بنده است و آسانترين آنها مرگ است. انس بن مالك مى‏گويد به حضرت عرض كردم: يا رسول الله! سخت‏ترين آنها كدام است؟ فرمود: وقوف در حضور باريتعالى موقعى كه ستمديدگان براى احقاق حق، با ستمگران درگير مى‏شوند.

درباره‏ ى كسانى كه مورد ستم واقع شده‏اند ...قرآن شريف در سوره‏ى شورى ضمن چند آيه علائمى را براى مردم باايمان ذكر نموده، از آن جمله فرموده است: و الذين اذا اصابهم البغى هم ينتصرون. مردمان باايمان كسانى هستند كه وقتى مورد اصابت ستم واقع مى‏شوند دفاع مى‏كنند و براى كوتاه كردن دست ظالم استنصار مى‏نمايند.

اولين راه مقابله با ظالم و مبارزه با ظلم به كار گرفتن نيروهاى دفاعى است كه خداوند حكيم در وجود همه‏ى انسانها به وديعه گذارده تا در مواقع لازم از خود دفاع نمايند و خويشتن را از شر حيوانات گزنده يا درنده يا ستمكار بدتر از حيوان مصون و محفوظ بدارند و اين اولين استنصار براى دفع ظلم و ظالم است .

امام (ع) در جمله‏ى اول دعا مى‏گويد: و اجعلنى يدا على من ظلمنى. «يد» به معناى قدرت و قوت است، «يد» به معناى غلبه و پيروزى است. امام در پيشگاه خداوند عرض مى‏كند: بار الها! مرا آنچنان قرار ده تا بر كسى كه بر من ستم مى‏كند و نسبت به من تعدى مى‏نمايد دستى نيرومند باشم. امام (ع) نمى‏گويد «و اجعل لى يدا»: بار الها! مرا دست قوى قرار ده، بلكه مى‏گويد «واجعلنى يدا»: بار الها! مرا دست توانا قرار ده، يعنى وضعم را به گونه ‏اى مقرر فرما كه خودم دست باشم تا بتوانم با تمام وجود با كسى كه به من ظلم نموده مبارزه كنم و شر او را از خود بگردانم.

اين عبارت در كمال صراحت وظيفه ‏ى مسلمانان را در مقابله با ظالم بيان مى‏كند و به آنان مى‏فهماند كه اولا : انسان مسلمان موظف است تا جايى كه قدرت دارد به ظلم تن درندهد و در مقابل ظالم زبون و پست نباشد بلكه بايد حتما با او مبارزه كند و در مقابلش بايستد و تمام توان خود را براى دفع او به كار گيرد، اگر بر ظالم غلبه كرد ظلم او را از ميان برده و خويشتن را از تعرضش رهايى بخشيده است و اگر نتوانست بر ظالم غلبه كند و مظلوم باقى ماند او در مقابل پروردگار ماجور است، براى اينكه وظيفه‏ى خود را بخوبى انجام داده است. اما اگر ستمكش در مقابل ستمكار عكس‏العمل نشان ندهد و ضربات او را با ذلت و سرافكندگى تحمل نمايد او منظلم است و در قيامت، منظلم همانند ظالم مورد مواخذه و پرسش قرار مى‏گيرد، زيرا منظلم بر جرئت و جسارت ظالم مى‏افزايد، راه ستمگرى را بر وى هموار مى‏سازد، و در واقع با عمل نارواى خويش ظالم را در اعمال ظالمانه‏ى خود تشويق و ترغيب مى‏نمايد. دومين راه استنصار #مظلوم استفاده از دستگاه قضايى و مقام دادرسى قاضى و برخوردار شدن از حكومت يعنى قدرت اجرايى مملكت است. مظلوم براى دفع ظلم بايد از نيروى قضا و قوه‏ى اجرايى نيز استفاده كند و ستم را از خود بگرداند. سومين راه دفع ظلم و كوتاه كردن دست ظالم استفاده و استنصار از افكار عمومى است. در آيين مقدس اسلام، اين مهم مورد كمال توجه قرار دارد و به موجب روايات بسيارى كه از اولياى گرامى اسلام رسيده، مردم مسلمان موظف ‏اند از مظلوم حمايت كنند و دعوت او را در كمك خواهى براى دفع ظالم اجابت نمايند. على (ع) ضمن وصيتنامه‏ى خود به حضرت حسن و حضرت حسين عليهماالسلام دستور داده است: كونا للظالم خصما و للمظلوم عونا. فرزندان من! شما دشمن ظالم و ستمكار و يار و مددكار مظلوم و ستمديده باشيد. در حديث رسول اكرم است كه خداوند مى‏گويد: به عزت و جلالم قسم كه از ظالم در دنيا و آخرت انتقام مى‏گيرم و همچنين از كسى كه مظلومى را ببيند و قادر باشد كه به وى كمك كند و يارى ننمايد. استفاده از افكار عمومى براى دفع ظلم به هر شكلى كه باشد مفيد و ثمربخش است و گاهى رسول گرامى براى نجات از ستم دستور خاصى را به فردى داده و نتيجه‏بخش شده است.

امام باقر (ع) فرمود: مردى حضور پيغمبر گرامى اسلام آمد و از همسايه‏ى خود شكايت كرد. حضرت به وى فرمود صبر كن. پس از چند روز دوباره آمد، حضرت به او فرمود صبر كن. رفت و دفعه‏ى سوم آمد و شكايت خود را تجديد نمود. حضرت به او فرمود روز جمعه، موقعى كه مردم براى اقامه‏ى نماز جمعه به مسجد مى‏روند اثاث خانه‏ات را از منزل بيرون بياور و كنار معبر انباشه كن به گونه‏اى كه مردم ببينند. وقتى از تو علت اين كار را پرسيدند جريان خود را با همسايه نقل كن و در واقع به وى فرمود از افكار عمومى استفاده نما. مرد شاكى اين دستور را انجام داد و همسايه‏ى آزاردهنده از اين وضع به ضرر خود احساس خطر نمود، نزد او آمد و درخواست كرد كه اثاثش را به داخل منزل ببرد و به اين وضع پايان بخشد و گفت براى تو با خدا عهد مى‏بندم كارهاى گذشته را تكرار ننمايم.

نتيجه آنكه اسلام به مسلمانان دستور داده است كه در مقابل ظلم ظالم بى‏تفاوت نمانند و براى دفع ستم و كوتاه كردن دست ستمكار از هر طريقى كه ممكن است استفاده كنند و با بيدادگر مبارزه نمايند. امام سجاد (ع) در جمله‏ى اول اين قطعه از دعاى «مكارم‏الاخلاق» به پيشگاه خدا عرض مى‏كند: «و اجعلنى يدا على من ظلمنى» بار الها مرا دست نيرومند و توانا قرار ده كه با تمام وجود با آن كس كه به من ظلم نموده است مبارزه كنم و ظلمش را دفع نمايم.

امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم دعا به پيشگاه خدا عرض مى‏كند: و لسانا على من خاصمنى. بار الها! مرا در مقابل كسى كه با من بحث خصومت ‏آميز مى‏نمايد زبانى گويا قرار ده. گ

كسى كه مى‏خواهد به سلامت و سعادت زندگى كند و از مزاحمتهاى ناشى از دشمنى مردم مصون باشد بايد مراقبت نمايد كه حتى‏المقدور موجبات خصومت دگران را نسبت به خودش فراهم نياورد و در قلوب مردم كينه و دشمنى ايجاد ننمايد و اين امر به قدرى مهم است كه رسول گرامى صلى الله عليه و آله مى‏فرمود: جبرئيل امين (ع) مرا به هيچ تعهدى همانند تعهد اجتناب از دشمنى مردان مقيد ننمود. على (ع) به فرزندان خود فرمود: از دشمنى مردان پرهيز نماييد كه اينان از دو قسم خارج نيستند، يا عاقل‏اند و براى اعمال دشمنى خود بر ضرر شما نقشه مى‏كشند يا جاهل‏اند و با شتاب، دشمنى خود را اعمال مى‏نمايند و به شما آزار مى‏دهند.

يكى از عوامل ايجاد دشمنى و عداوت، بحثهاى علمى است كه آميخته به مراء و خصومت باشد. اسلام چنين بحثى را ناروا و ممنوع شناخته و در كتب اخبار، علماى حديث، باب مخصوصى را براى آن روايات باز نموده‏اند و در كتب اخلاق نيز درباره‏ى آفات زبان فصل مخصوصى به آن اختصاص داده شده است على (ع) فرموده است: مراء و خصومت، بذرى است كه در دلها افشانده مى‏شود و محصول آن شر و فساد است. امام صادق (ع) فرموده: از دشمنى و خصومت بپرهيزيد كه خصومت دل را به خود مشغول مى‏كند، نفاق و دورويى به وجود مى‏آورد و مايه‏ى حقد و كينه مى‏گردد. پيشواى اسلام به نبوت مبعوث گرديد و مامور تبليغ دين خدا شد. پروردگار به او دستور داد: ادع الى سبيل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن. مردم را به دين الهى و آيين پروردگارت دعوت كن از سه راه: اول، با مقالات حكيمانه، دوم با مواعظ و اندرزهاى نيكو، سوم با مباحثه و جدل ولى جدل بايد به گونه‏اى خوب و نيكو باشد و به مراء و خصومت آلوده نگردد. نمونه‏ى جدل نيكو در قرآن : كسانى از مشركين و منكرين معاد حضور نبى گرامى آمدند. يكى از آنان قطعه‏ى كوچك استخوان پوسيده‏ى مرده‏اى را در دست گرفت و در حضور پيشواى اسلام آن را با دو انگشت خود فشرد و به صورت پودرى درآمد. سپس در آن دميد و ذرات آن در فضا پراكنده گرديد. پس از آن به حضرت عرض كرد: من يحيى العظام و هى رميم. چه كسى اين استخوان پوسيده را دوباره زنده مى‏كند؟ دستور آمد: قل يحييها الذى انشاها اول مره. به اينان بگو: خداوند توانايى كه از اول آن را به وجود آورده و حيات بخشيده، او اين استخوان را زنده مى‏كند و دوباره به آن حيات مى‏بخشد. و هو بكل خلق عليم. و آن خداوند به تمام و بر جميع آفريده‏ها آگاهى دارد. اين رد و بدل سخن بين مشركان و رسول گرامى جدلى است پسنديده و نيكو، از طرفى حاوى پاسخ محكم و دليل قانع كننده است و از طرفى ديگر مبرى و منزه از مراء و خصومت. پيمبر گرامى اسلام به هدايت مردم شوق زياد داشت و تمام نيروى خود را در آن راه به كار مى‏برد و خداوند ضمن آيه‏اى در قرآن شريف فرموده است: حريص عليكم. پيشواى اسلام به هدايت شما حريص است.

ائمه‏ى معصومين عليهم‏السلام نيز همانند رسول اكرم به راهنمايى مردم علاقه‏ى شديد داشتند، ولى همواره مراقب بودند كه در بحثهاى علمى، سخنانشان به مراء نيالايد و رنگ خصومت به خود نگيرد، از اين رو در مقابل اشخاص مختلف روشهاى متفاوت داشتند، اگر مى‏ديدند بحث كننده مرد لجوجى است و مقصودش درك حقيقت نيست بلكه مى‏خواهد با امام بحث كند تا از اين راه خود را در جامعه بنماياند و خويشتن را بين مردم، عالم و خبير معرفى نمايد، با چنين شخصى بحث نمى‏كردند و اوقات گرانقدر خود را در راهى كه نارواست صرف نمى‏نمودند. روايت شده است كه مردى به حضرت حسين بن على عليهماالسلام عرض كرد: بنشينيد تا در مطالب دينى مناظره و مباحثه نماييم. حضرت در پاسخ به وى فرمود: من به دينم آگاهى دارم و حقيقت بر من روشن است و شما اگر به دينت جاهلى برو آن را طلب كن. سپس حضرت با خود سخن مى‏گفت و مى‏فرمود: مرا با ممارات چكار است؟ مرا با بحثهاى خصومت‏انگيز چه كار است؟ اين شيطان است كه وسوسه مى‏كند و مى‏گويد در دين خدا با مردم مناظره كن تا درباره‏ى تو گمان ناتوانى و نادانى نبرند. اگر در موردى احساس لجاج عناد نمى‏شد و اميد مى‏رفت كه مذاكرات دينى نتيجه‏بخش باشد و موجب هدايت بحث‏كننده شود، مناظره را پذيرا مى‏شدند ولى از پيشگاه خدا درخواست مى‏نمودند كه باريتعالى زبانشان را هر چه بيشتر گويا و بيانشان را هر چه زيادتر نافذ نمايد تا با كسى كه در خلال بحثش رنگ خشونت به خود مى‏گيرد پيروز شوند و بدون اينكه كلام به مراء و لجاج منتهى گردد بر وى غلبه كنند و او را هدايت نمايند، و جمله‏ى دوم اين قطعه از دعاى « مكارم‏الاخلاق» به اين مطلب نظر دارد: و لسانا على من خاصمنى. بار الها! مرا زبانى گويا قرار ده تا در مقابل كسى كه با من خصمانه سخن مى‏گويد پيروز گردم، خصومتش را فرونشانم، در بحث قانعش كنم و به راه رستگارى و سعادت رهبريش نمايم.

در جمله‏ى سوم امام سجاد (ع) به پيشگاه خداوند عرض مى‏كند: و ظفرا بمن عاندنى. بار الها مرا نسبت به كسى كه درباره ‏ى من عناد مى‏ورزد پيروزمندى قرار ده. «معاند» در لغت عرب به كسى گفته مى‏شود كه حق را شناخته و حقيقت امر را دانسته ولى با اراده و عمد، آن را رد مى‏كند و آگاهانه حق را نفى مى‏نمايد و از آن روى مى‏گرداند. نفى حق با علم به آن مى‏تواند از علل و عوامل متعددى سرچشمه بگيرد، گاه حب مال و مقام، گاه براى اظهار قدرت و نيرومندى، گاه در بحثهاى علمى به منظور برترى‏جويى و تفوق‏طلبى، و گاه از علل ديگر ناشى از غريزه‏ى حب ذات يا ساير غرايز. على (ع) فرموده: حق از نظر توصيف، ميدان وسيعى براى گفتن و نوشتن دارد اما در مقام عمل، آدمى را سخت در مضيقه و تنگناى مى‏گذارد.

حق يكى از اسماء خداوند است و اهل حق كسانى هستند كه بى قيد و شرط از امر الهى پيروى مى‏كنند، اگر چه به كار بستن امر او مخالف هواى نفس و تمنيات آنان باشد. كسى كه مطيع هواى نفس خويشتن است و به امر الهى اعتنا ندارد او پيرو باطل و بنده‏ى هوى است، اگر چه نام خدا را بسيار به زبان بياورد. افتخار پيروى حق در درجه‏ى اول براى انبياى الهى است و سپس براى كسانى است كه پيرو انبيا هستند، قدم به جاى قدم آنان مى‏گذارند و تعاليمشان را عملا به كار مى‏بندند. على (ع) فرموده است: شبيه ‏ترين مردم به پيمبران خدا كسانى هستند كه سخن حق بيشتر مى‏گويند و در عمل به حق بردبارترند. «حق» در لغت عرب به معانى متعدد به كار برده مى‏شود: «حق» به معناى «عدل»، به معناى «امر واقعى»، به معناى «يقين»، به معناى «ملك و مال» و ديگر معانى از اين قبيل است. چه بسيار اتفاق مى‏افتد كه حكمى موافق عدل و حق اما برخلاف ميل و خواهش نفسانى ما صادر مى‏شود و ما از آن ناراضى و آزرده خاطريم و براى ما سنگين و تلخ مى‏آيد، اما اگر اهل حق باشيم بايد آن آزردگى را تحمل كنيم و عدل را اجرا نماييم كه خدا خشنود مى‏شود و آن آزردگى را به گونه‏اى جبران مى‏فرمايد.

روايتى از امام صادق (ع) است كه مردى از اهل جبل درباره‏ى امرى از آن حضرت استفتا نمود، حضرت فتوا داد، اما آن فتوا برخلاف ميل او بود و امام (ع) در چهره‏ى او نارضايى ديد. حضرت به وى فرمود: در برابر حق صابر باش كه هيچكس حق را تحمل نمى‏كند مگر آنكه خداوند عوض بهترى به وى اعطا مى‏فرمايد. وجدان فطرى اخلاقى هر انسانى متمايل به حق و انصاف است و مخالف باطل و خلاف انصاف. از اين رو اهل حق و انصاف فطرتا محبوب مردم‏اند و از اهل باطل و غير منصف انزجار فطرى دارند. امام مجتبى (ع) فرموده است: هيچ عزيزى حق را ترك نگفت مگر آنكه ذليل شد، و هيچ ذليلى از حق طرفدارى ننمود مگر آنكه به عز و آبرومندى نايل آمد.