جابر جعفی غالی یا متّهم به غلوّ؟ ✍ مصطفی حقانی فضل 📚 نقد و نظر، بهار ۱۳۹۱ در میان شاگردان صادقین (ع) برخی شخصیت‌ها تأثیرگذارتر، مشهورتر و جالب‌توجه‌تر از دیگران بوده‌اند. یکی از این شخصیت‌ها جابر بن‌ یزید جعفی است که بیشتر از محضر امام باقر (ع) بهره برده است. گر چه وی را از بزرگان امامیه خوانده‌اند و آثاری نیز برای وی نام برده شده است، اما گزارش‌هایی نیز وجود دارد که متضمن قدح و ذم اوست. پس از وفات جابر، غالیان نیز به او ابراز علاقه کرده و برخی از عقائد خود را به او نسبت دادند. آنان همچنین روایات و کراماتی را نیز به وی منتسب کردند. برداشت‌های نادرست از اندیشه‌های این راوی پرکار، سبب شده تا چهره‌ای مخدوش و متهم به غلو از او ارائه شود. در این پژوهش نخست بر اساس گزارش‌های رسیده دربارۀ جابر جعفی به سیر زندگی علمی و اجتماعی او پرداخته شده و در ادامه گزارش‌های مربوط به اتهام جابر به غلو بررسی شده است. @gholow

💠 پاسداران حریم تشیع (15) زرارة بن اعین با وجود آن‌که قرائن جایگاه والای زرارة بن اعین رضوان الله علیه بسیار گسترده است، ولی اخیراً کانال‌های غلوگرا این صحابی بزرگ را آماج طعن و تکفیر خود قرار داده‌اند. از این رو در اینجا ابتدا به گوشه‌ای از قرائن مدح زراره به اجمال اشاره کرده و سپس برخی مستندات مخالفان او را بررسی می‌کنیم. 🔸 حفظ میراث امامان علیهم‌السلام زراره جایگاه بسیار مهمّی در نقل میراث امام باقر و امام صادق علیهما السلام دارد و در میراث امامیه پس از محمد بن مسلم، پرروایت‌ترین راوی از امام باقر علیه السلام است و از مکثرین از امام صادق ع است. در چند روایت با اسناد قوی آمده که «اگر زراره و امثال او نبودند، احادیث پدرم از میان می‌رفت». (رَحِمَ اللَّهُ زُرَارَةَ بْنَ أَعْيَنَ لَوْ لَا زُرَارَةُ بْنُ أَعْيَنَ لَوْ لَا زُرَارَةُ وَ نُظَرَاؤُهُ لَانْدَرَسَتْ أَحَادِيثُ أَبِي (ع). کشی، ص136، ح217). میراث ارزشمند امام باقر (ع) به دست امثال او حفظ شده است (کشی، ص133، 136، 170؛ الاختصاص، ص66). 🔸جایگاه والا نزد امام صادق ع در دنیا و آخرت زراره از محبوب‌ترین افراد نزد امام صادق (ع) بوده (کشی، ص135، 137، 185، 239، 240؛ کمال الدین، ج1، ص76). وی مصداق آیۀ شریفۀ «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» شمرده شده (کشی، ص136، 170، 239) و از اوتاد زمین دانسته شده (کشی، ص238) و دربارۀ او و سه فقیه دیگر از اصحاب، از امام صادق (ع) نقل شده: «وَلَوْلَا هَؤُلَاءِ مَا كَانَ أَحَدٌ يَسْتَنْبِطُ هَذَا، هَؤُلَاءِ حُفَّاظُ الدِّينِ وَ أُمَنَاءُ أَبِي (ع) عَلَى حَلَالِ اللَّهِ وَحَرَامِهِ، وَهُمُ السَّابِقُونَ إِلَيْنَا فِي الدُّنْيَا وَالسَّابِقُونَ إِلَيْنَا فِي الْآخِرَة» (کشی، ص136؛ الاختصاص، ص66) و مطابق نقل محمد بن سنان از مفضّل، امام صادق (ع) در اختلاف احادیث به زراره ارجاع می‌دادند (کشی، ص135). در نقلی امام صادق (ع) او را امینِ پدرشان بر حلال و حرام الهی و ظرف دانش پدرشان و خودشان و موضع اسرارشان و از اصحاب حقیقی پدرشان دانسته‌اند که بلا از زمین به واسطۀ امثال او بر طرف می‌شود و از ستارگان شیعه است و یاد امام باقر (ع) را احیا می‌کند و مبارزه‌کنندۀ با بدعت‌هاست و در مقابل غلات می‌ایستد (کشی، ص137) و نقل شده که امام صادق (ع) با واسطۀ پسر زراره به او گفته‌اند: «فَإِنَّكَ وَاللَّهِ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَيَّ وَأَحَبُّ أَصْحَابِ أَبِي (ع) حَيّاً وَمَيِّتاً، فَإِنَّكَ أَفْضَلُ سُفُنِ ذَلِكَ الْبَحْرِ الْقَمْقَامِ الزَّاخِر» (کشی، ص138) و نیز گفته‌اند: «أَنَا وَاللَّهِ أُحِبُّ لَكَ الْخَيْرَ فِي الدُّنيَا وَأُحِبُّ لَكَ الْخَيرَ فِي الآخِرَةِ، وَأَنَا وَاللَّهِ عَنكَ رَاضٍ فَمَا تُبَالِي مَا قالَ النَّاسُ بَعدَ هَذَا» (کشی، ص141). 🔸مدح از سوی امامان بعدی مدح زراره تنها نه از امام صادق (ع) که از امامان بعدی نیز وارد شده؛ چنانکه از امام رضا (ع) نقل شده است: «أَتَرَى أَنَّ أَحَداً كَانَ أَصْدَعَ بِحَقٍّ مِنْ زُرَارَة» (کشی، ص143؛ تهذیب، ج2، ص6) و از امام کاظم (ع) نقل شده: «إِنَّ زُرَارَةَ بْنَ أَعْيَنَ أَبغَضَ عَدُوَّنَا فِي اللَّهِ وَأَحَبَّ وَلِيَّنَا فِي الله‏» (کمال الدین، ج1، ص76) و از امام رضا (ع) نقل شده: «إِنَّ زُرَارَةَ كَانَ يَعْرِفُ أَمرَ أَبِي ع وَ نَصَّ أَبيهِ عَلَيه‏» (کمال الدین، ج1، ص75) و از امام کاظم (ع) نقل شده که در قیامت چون حواریان امام باقر و صادق علیهم السلام را نداد دهند، زراره و جمعی از خواص اصحاب برخیزند (کشی، ص9؛ اختصاص، ص61). امام هادی ع خاندان عالم‌پرور جد ابوغالب زراری از نوادگان بکیر بن اعین را به‌خاطر نسبت مادری به زراره زراری نامیدند که هرچند از روی توریه باشد، مؤید صحت مذهب زراره است (رسالة أبي غالب، ص117. نیز نک‍: تاریخ بغداد، ج12، ص110) @gholow

❗️توجه❗️ به منظور هم‌افزایی علمی اعضای محترم کانال غلوپژوهی پیرامون محتواهای ارائه شده در کانال، گروه «نظرات غلوپژوهی» تاسیس می شود. برای عضویت در گروه از طریق لینک اقدام بفرمایید. https://eitaa.com/joinchat/588316994C46d2b1319c @Gholow

ادامه... 🔸جایگاه زراره در میان اصحاب: ... اصحاب امامان در طبقات بعد از زراره به صورت گسترده میراث روایی زراره را نقل می‌کردند و بر آن اعتماد می‌کردند و با اطمینان میراث زراره را به امامان نسبت می‌دادند و از جلالت شأن او می‌گفتند؛ چنانکه جمیل بن درّاج -افقه اصحابِ جوان امام صادق (ع)- نزد او به مانند کودکی تعلیم می‌دیده (کشی، ص134) و کشی گزارش می‌دهد که گروه شیعه بر تصدیق زراره اجماع کرده و نسبت به فقه او منقاد شده و زراره را افقه فقهای اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) دانسته‌اند (کشی، ص238). نجاشی دربارۀ او گفته است: «شيخ أصحابنا في زمانه ومتقدّمهم وكان قارئاً فقيهاً متكلّماً شاعراً أديباً قد اجتمعت فيه خلال الفضل والدين صادقاً فيما يرويه‏» (نجاشی، ص175). غضائری او را افقه آل اعین دانسته (تکمله رسالة أبي غالب، ص188). و ابن ندیم گفته است: «زرارة أكبر رجال الشيعة فقها و حديثا و معرفة بالكلام و التشيع» (الفهرست ابن نديم، ص309). زرارة در کلام بسیار قوی و بی‌هماورد بوده، ولی به‌خاطر اشتغال به عبادت چندان مناظره نمی‌کرده است (رسالة أبي غالب، ص136). 🔸بازتاب تشیّع زراره در مصادر عامّه: عمرو بن علی فلاس (249ق) می‌گوید که زراره و حمران در تشیّع افراط می‌کردند (الکامل في ضعفاء الرجال لابن عدي، ج4، ص215). ابن قتیه دینوری (276ق)، زرارة بن اعین و جابر جعفی را از غلات رافضه می‌داند! (المعارف لابن قتیبة، ج1، ص624). همچنین در مصادر عامّه حکایتی از زراره نقل شده که نشان می‌دهد زراره، اعتقاد داشته که امام صادق (ع) به نام بهشتیان و جهنمیان آگاه هستند و زراره به آموزۀ «تقیّه» باور داشته است (المعرفة والتاریخ، ج2، ص671-672؛ الضعفاء الکبیر للعقیلي، ج2، ص96؛ الطیوریات، ج3، ص895-896) و نیز حکایت دیگری آمده که نشان می‌دهد او از خلفاء تبرّی داشته است (الضعفاء الکبیر للعقیلي، ج2، ص96). هم‌چنین برای مشاهده روایات بیشتر و تفصیل متون، نک‍: محمدی، مسند زرارة، ص19-32 و برای تفصیل روایات عقیدتی، فقهی و اخلاقی او: همان، ص35-710. نیز نک‍: حسینی شیرازی و لطفی‌پور، «شکل‌گیری و کارکردهای مرجعیت علمی زراره‌بن‌اعین». 🔺بسیاری از این روایات مدح -که تنها به بخشی از آن اشاره شد- اسانید صحیح دارند، و این مدح‌ها این قدر مشهور بوده که غالیان متقدم در کتب نصیریه اذعان کرده‌اند که زراره در ظاهر ممدوح بوده ولی در باطن مذموم بود و البته جعلیاتی هم در طعن زراره نقل کرده‌اند که در ادامه به نقد نمونه‌هایی از آن می‌پردازیم. @gholow

⚠️نمونه افترائات منابع غالیان بر زراره بررسی روایات موهم اهانت زراره به امام ع (1) در این بحث، توجه به فضای عناد شدید غالیان با فقهای اصحاب و خاصه زراره و افترائاتشان بر این فقها لازم است. پیش‌تر گذشت که در منابع غالیان نصیری و پیشانصیری شدیدترین عداوت نسبت به فقهای اصحاب امام صادق ع و از جمله زراره نشان داده شده است. از جمله او را ولی طاغوت شمرده، و رجوع‌کنندگان به او و دیگر فقها را نجس دانسته‌اند و زراره و فقها را در فهرست مذمومان در کنار دشمنان اهل بیت ع نشانده‌اند. غالیان فقاهت و روایات فقهی فقهای اصحاب امام صادق علیه‌السلام را ظلمت دانسته‌اند (نمونه مستندات) همچنین، زراره و دیگر فقها را نقبای ضد شمرده‌اند (المراتب و الدرج، ص68). نصیریان که ابحاث مفصلی در حلیت خمر دارند، گاهی معنای محرم شرب مسکر را علم زرارة و فقها دانسته‌اند (حقائق اسرار، 2016، ص130). در روایتی از غلات آمده هرکس بازدارندگان از راه خدا را می‌خواهد نزد زراره و فقها برود و هرکس دنبال باب و خواص اولیای امام است، نزد ابوالخطاب برود (المعارف، طبرانی، ص10). شاید شدیدترین طعن بر شخص زراره در میان فقهای اصحاب آن باشد که نصیریه، در سیر تناسخی ضد در ادوار مختلف گفته‌اند زراره باب منصور دوانیقی و در واقع همان خلیفه اول و هامان است که باب عمر و فرعون بوده است: «الرهطِ المفسدونَ... أبو بكرٍ وعُمرُ وعثمانُ... أمَّا أسماؤهم في المقامِ السادسِ الجعفري: فالضدُّ الكليُ كان المنصورُ المسمَّى بالدوانیقي وبابهُ زرارةُ بنُ أعیَنَ وذلك كما كان ظاهراً بعُمَرٍ وبابهُ الأولُ، وهو فرعونُ مصرَ وبابهُ هامانُ وكلُ فرعونٍ فهو الثاني وتمامُ التسعةِ معَ المنصورِ: أبو بُصیرٍ الثقفي لا الأسدي وأبو بكرٍ الخضرمي ومحمداً بنَ أبي یعفورَ ومحمدٌ بنُ مسلمٍ الثقفي وعامرُ بنُ جزاعة وكُثیِّرٌ بیاعُ النوى وبریدةُ العجلي وحجرُ بنُ زائدة، ویدخلُ معهم: عیسى بنُ موسى...» (الرسالة المصریة، ص516) در منابع امامی نیز کشی در روایت مفصلی از جمیل بن دراج از امام صادق (ع) نقل می‌کند که حضرت فقهای اصحاب، از جمله برید العجلی، زرارة، ابوبصیر و محمد بن مسلم، را به اموری همچون فقاهت و مبارزه با بدعت‌ها و تحریفات اهل باطل و نیز تأویلات غالیان می‌ستایند. سپس جمیل می‌گوید ما اصحاب ابوالخطاب را به بغض این فقیهان می‌شناختیم. (کشی، ص137) البته شاهدی مهم و عینی بر عداوت غلات با زراره نیز خود غالیان معاصر هستند که با وجود روایات مدح زراره شدیداً بر او طعن می‌زنند. 🔺 نمونه‌ای از مجعولات غلات در بحث تشبیه، به عنوان شاهدی از دروغ‌های غالیان بر زراره و فقهای اصحاب در خور توجه است. بنا بر برخی از روایات امامیه از ائمه ع غالیان روایاتی را در جبر و تشبیه جعل کرده‌ بودند، و از این جهت مورد ملامت واقع شده‌اند، که عظمت خدا را کوچک کرده‌اند (نمونه: ابن بابویه، التوحيد، ص364؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏1، ص143/ 45) در منابع غلات نصیری نمونه‌های بسیاری از روایات تشبیه آمده، و با آن برای عقاید غالیانه، به‌ویژه ظهور خداوند در اولیای الهی استناد کرده‌اند. در نمونه زیر یک روایت عامی در تشبیه، به سندی امامی منسوب شده، و آن را دستمایه طعن بر زراره کرده‌اند: ❌رواه الداري [؟] عن القحشین [الحسین] بن سعید عن أبي عمیر بن أبي بصیر قال: حضر زرارة بن أعین مجلس الصادق منه السلام بالمدینة، قال الصادق: إن الله تبارك وتعالى ینزل في كل لیلة إلى السماء الدنیا فیقول: هل من سائل فأعطیه، هل من مستغفر فأغفر له "وقد روت العامة هذا" فخرج زرارة هاربا على وجهه، فقال الصادق لبعض من حوله: اتبعه فاستحلفه بالله لما قام، ثم قال الصادق علیه السلام لمن حوله: سیجیئكم الرجل فیخبركم أنه إنما قام مخافة أن یقع علیه سقف المسجد من عظم فریتنا، فجاء الرجل فقال: قال لي قمت مخافة أن یقع المسجد علي لعظم ما سمعت من الكذب (طبرانی، الجواهر، ص28). این روایت در حالی با این سند به زراره منسوب شده و او را مخالف امام صادق علیه‌السلام معرفی کرده است که اولا راویان همین سند (حسین بن سعید و ابن ابی عمیر) به گستردگی از زراره روایت کرده و راوی روایات مدح او نیز بوده‌اند (برای نمونه: کشی، ص134، 136، 144، 146)، ثانیاً ایشان و ابوبصیر راوی روایات ذم تشبیه و تجسیم خداوند هستند (برای نمونه: التوحيد للصدوق، ص76، 80، 105، 117، 140، 146، 170، 172، 173، 184، 242، 313، 317)، و از جمله روایاتی در رد فراز تشبیهی روایت مورد بحث دارند (همان، ص114، 116، 176) پس چگونه در اینجا عقیده‌ای خلاف روایات خودشان و خلاف روایات متواتر و حکم عقل و قرآن را به امام نسبت داده‌اند؟ اما عجیب‌تر اینکه غالیان در روش مضطرب خود، تشبیهی‌ترین مضامین را نیز به زراره نسبت داده‌اند (حقائق اسرار، 2016، ص37). این اضطراب‌ها نتیجه رویکردهای متهافت غالیان و اغراض گوناگون آنان است. @gholow

⚠️بررسی روایات موهم اهانت زراره به امام ع (2) برخی از کتب سنیان معاصر (نمونه: رسائل السنة والشيعة لرشيد رضا، ج1، ص59؛ أصول مذهب الشيعة الإمامية للقفاری، ج1، ص380؛ لله ثم للتاريخ، ص27) و نیز کانال‌های غلوگرا برای طعن بر زراره، به این روایت استناد کرده‌اند: يوسف: قال حدثني علي بن أحمد بن بقاح، عن عمه، عن زرارة، قال: سالتُ أبا عَبدِ الله ع عَنِ التَّشَهُّدِ فَقالَ أشهَدُ أَن لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَ أَشهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسولُهُ، قُلتُ التحيّات و الصلوات قالَ التَّحياتُ وَ الصَّلَواتُ، فَلَمّا خَرَجتُ قُلتُ إِن لَقيتُهُ لاسأَلَنَّهُ غَداً، فَسالتُهُ مِنَ الغَدِ عَنِ التَّشَهُّدِ فَقالَ كَمِثلِ ذَلِكَ، قُلتُ التحيّات و الصلوات قالَ التَّحياتُ وَ الصَّلَواتُ، قُلتُ أَلقاهُ بَعدَ يَومٍ لاسألَنَّهُ غَداً، فَسالتُهُ عَنِ التَّشَهُّدِ فَقالَ كَمِثلِهِ، قُلتُ التحيّات و الصلوات قالَ التَّحياتُ وَ الصَّلَواتُ، فَلَمّا خَرَجتُ ضَرَطتُ في لِحيَتِهِ وَ قُلتُ لا يُفلِحُ أبَداً (رجال الكشي، ص159). 🔸بررسی سندی: کشی در کتاب معرفة الرجال صرفاً در مقام نقل روایات مقبولش نبوده است. با آن‌که تأملات کشی در ذیل اخبار به طور کامل به دست ما نرسیده (برای نمونه: رجال كشي، ص497. نیز نک‍: قاموس الرجال، ج‏1، ص46-47؛ رجال طوسي، ص81) روشن است به ارتباط برخی روایات ذم زراره با غلات توجه داشته است (ص146-147). یوسف بن سخت بصری از متهمان به غلو و از راویان مستثنی از رجال نوادر الحکمة است. در این سند او از دو مجهول (دو ابن بقاح) که هیچ جا از زراره نقل نمی‌کنند نقل کرده است. 🔸بررسی محتوایی: متن روایت ابهام مهمی دارد. ضرط فی اللحیة/ بفم (درآوردن صدای باد... با دهن) اصطلاحی برای پوزخند و استهزا و تهجین است (النهاية في غريب الحديث، ج3، ص84). بنابراین زراره در آخر خبر مطلبی را انکار می‌کند. برای فهم روایت جا دارد، بخش‌های روایت، نسخه‌های گوناگون و احتمالات مختلف را بررسی کرد: 🔺شهادتین در تشهد برای ارزیابی روایت، دیگر روایات تشهد و خاصه روایات زراره را بررسی می‌کنیم. دست‌کم در پنج روایت دیگر (وسائل الشيعة، ج‏6، ص396-398) و مجموعه عباراتی از فقهای متقدم (الفقه الرضوی، ص111؛ الأمالي للصدوق، ص643؛ تذکرة الفقهاء، ج3، ص230) تصریح شده شهادتین برای تشهد مجزی است. دو مورد از این روایات از زراره از امام باقر ع است که یکی مشترکاً از زراره و دیگر فقهای اصحاب است: - ابن محبوب عن يعقوب بن يزيد عن ابن أبي عمير عن عمر بن أذينة عن الفضيل و زرارة و محمد بن مسلم عن أبي جعفر ع قال: إذا فَرَغَ مِنَ الشَّهادَتَينِ فَقَد مَضَت صَلاتُهُ فان كانَ مُستَعجِلًا في أمرٍ يَخافُ أَن يَفوتَهُ فَسَلَّمَ وَ انصَرَفَ أَجزاهُ (تهذيب، ج‏2، ص317. نیز نک‍: ص101). - سعد بن عبد الله عن العباس بن معروف عن علي بن مهزيار عن حماد بن عيسى عن حريز بن عبد الله عن زرارة قال: قُلتُ لِأبي جَعفَرٍ ع‏ ما يُجزِي مِنَ القَولِ فِي التَّشَهُّدِ في... الرَّكعَتَينِ الأَخيرَتَينِ فَقالَ الشَّهادَتان. البته نباید گمان شود این روایات به‌خاطر یاد نکردن از صلات بر رسول الله ص اشکالی دارند. گرچه روایاتی تمام بودن نماز را به صلات (درود) بر رسول الله ص می‌دانند (وسائل الشيعة، ج‏6، ص407-408)، شیخ حر توضیح داده: تشهد حقیقتاً همان شهادتین است و این منافاتی با وجوب صلوات ندارد. شاید بهترین بیان در نسبت روایات دسته دوم با روایت دسته اول نیز روایتی معتبر از زراره و ابوبصیر باشد که آن را به‌سان زکات فطره برای روزه می‌داند (الفقيه، ج‏2، ص183). بنابراین، روایات معتبر و صحیح زرارة دربارۀ تشهد با بخش اول روایت یوسف بن سخت تناسب دارد. هرچند در دو سند صحیح بالا در کفایت شهادتین، زراره از امام باقر ع نقل می‌کند، و این با تکرار تردید زراره در دوره امام صادق ع، بنا بر روایت ابن سخت نمی‌خواند. مگر آن‌که گفته شود نسبت روایت ابن سخت به امام صادق ع به‌جای امام باقر ع، سهو راویان باشد. 🔺تحیات در تشهد منظور از «التحیات و الصلوات» در کلام زراره و امام، عباراتی در ثنای خداوند در تشهد است. علاوه بر روایات (تهذیب الأحکام، ج2، ص99-100، 101-102) در کتب فقهی متقدّم هم در میان تعابیر تشهّد آخر آمده: «التحيات لله و الصلوات الطيبات الزاكيات الغاديات الرائحات التامات الناعمات المباركات الصالحات لله ما طاب و زكا و طهر و نما و خلص فلله و ما خبث فلغير الله‏» (فقه رضوی، ص108. مشابه آن: الفقیه، ج1، ص319؛ المقنع، ص95؛ المقنعة، ص113؛ جمل العلم والعمل، ص62؛ الکافي في الفقه، ص124؛ الخلاف، ج1، ص368؛ النهایة، ص84؛ المهذب لابن براج، ج1، ص94؛ غنیة النزوع لابن زهرة، ج1، ص84)... @gholow

… با وجود اختلافات عامه در عبارات تحیات پیش از شهادتین، برخی‌شان آن را واجب دانسته‌اند (فتح الباري لابن حجر، ج2، ص315-317)، ولی در روایات امامی این تحیات واجب نیست، و گفتن الحمدلله کافی است؛ از جمله در روایات بکر بن حبیب تأکید شده اگر همسو با گمان عامه، تشهد تحیات و اذکار واجب خاصی می‌داشت، مردم هلاک شده بودند (وسائل الشيعة، ج‏6، ص399). در روایتی، محمد بن مسلم با همان سیاق روایت ابن سخت از زراره، از تحیات نیز می‌پرسد که امام آن را لطف می‌داند (همان، ص397؛ تهذیب، ج2، ص101-102). بنابراین در سؤال زراره و تکرار پاسخ مجمل امام چند وجه متصور است: 1- شاید زراره گمان می‌کرده این بخش لازم است، و امام به خاطر تقیه یا امری دیگر او را شایسته ذکر این بخش ندانسته است. 2- شاید زراره انتظار داشته امام تحریرهای مفصل تحیات را به او بیاموزند، ولی امام ع هربار با اشاره مجمل، تنها آن را تجویز کرده‌اند. 🔺فراز آخر روایت این فراز چند نسخه دارد: 1- نسخه «لحیتی» قابل توجه است که در چند منبع عبارت به صورت «ضرطت فی لحیتی» آمده (تنقيح المقال رحلي، ج‏1، ص444؛ قاموس الرجال، ج‏4، ص434؛ معجم رجال الحديث، ج‏8، ص245) و در برخی نسخ کهن کشی و چند منبع نیز جمله آخر «لا تفلح ابداً» آمده است (نسخه2636 مرعشی از قرن6، برگ81؛ منهج المقال، ج‏5، ص228؛ بهجة الآمال، ج‏4، ص187؛ معجم، همان‌جا). با این حال برخی از همین منابع روایت را فاسد و دروغ دانسته‌اند (التحرير الطاووسي، ص128؛ معجم؛ منهج، همان‌جا). با مراجعه به دیگر منابع می‌بینیم کاربرد این اصطلاح به همین صورت متکلم «ضرطت فی لحیتی» و برای ملامت و تهجین خود بسیار رایج است (نمونه: تاریخ طبری، ج7، ص502؛ البصائر والذخائر، ج4، ص48؛ تاریخ دمشق، ج65، ص334). هرچند برای تهجین دیگران نیز فراوان به کار می‌رود (نمونه: الكامل في التاريخ ت تدمري، ج6، ص774؛ معجم الأدباء، ج5، ص2335؛ الوافي بالوفیات، ج4، ص388؛ أعلام المغرب والأندلس، ص172). نزدیک‌ترین شاهد شاید روایتی از عبدالله بن مصعب زبیری باشد که می‌گوید در جمعی از اصحاب در مسجد النبی ص پس از غور فراوان در بحث از زنان سخن در خوری نگفتند، ولی پس از سکوتشان امام با عباراتی مختصر کلامی نیکو فرمود. زبیری در اینجا می‌گوید: «فأخذتُ بلِحيَتِي أريدُ أن أضرِطَ فيها لكثرةِ خَوضِنا لِما لَم نَقُم فيه عَلَى شَيءٍ و لجَمعِه الكلام» و خود را به خاطر این خوض نابه‌جا و بی‌ثمر ملامت می‌کند ولی امام او را نهی می‌کنند (الکافي، ج5، ص322). فیض کاشانی، شعرانی و غفاری این عبارت را بی‌ادبی یا وقاحت دانسته‌اند (پاورقی دارالحديث بر کافی، ج‏10، ص567)، ولی محقق شوشتری همچون مواضع بسیار دیگر، برداشت متأخران را اصلاح کرده است. شوشتری می‌گوید عبارت زبیری [هرچند با تعابیری نامناسب] بیشتر مدح اورا می‌رساند که صحبت‌های مفصل خود را دربرابر عبارت موجز امام، ناچیز و بی‌ارزش دانسته است (قاموس الرجال، ج6، ص620). در همین حد کافی است تا استناد عامه و غالیان برای طعن زراره و البته تکذیب روایت از سوی امامیه بر اساس این نسخه از روایت ابن سخت مخدوش شود؛ زیرا در آن زراره نه بر امام که بر خود طعن زده است و جمله آخر نیز «لا تفلح ابداً» خطاب به خودش است، و یا اگر به صورت غایب باشد، به‌سان نظر میرداماد، کلام درباره صاحبان دیدگاه اشتباه بوده است (تعليقات مير داماد بر رجال الكشي، ج‏1، ص380). ولی برای تحقیق بیشتر، وجوه احتمالی ملامت زراره نسبت به خودش در این نسخه ذکر می‌شود: 1- شاید بر خود طعن زده که چرا تا به حال گمان وجوب این تحیات را داشته است. 2- شاید گمان کرده امام او را شایسته پاسخ کامل یا بدون تقیه ندیده‌اند. (درحالی‌که امام با پاسخ مجمل خواسته بودند با نقل کمتر این عبارات، گمانه وجوب تحیات نزد زراره و مراجعانش تضعیف شود.) 2- نسخه لحیته بنا بر آن‌چه از کلام میرداماد گذاشت، حتی نسخه «ضرطتُ في لحيته و قلتُ لا يفلح أبداً» ظرفیت آن را دارد که کلام در بستر خودش، ناظر به غیر امام باشد، و همان معانی را برساند که با دیگر روایات زراره قابل جمع است. با این حال، اگر اصرار شود که آخر خبر ناظر به امام است، موجب می‌شود زراره در حالی کلام امام را منکر دانسته که امام در همین روایت بخش تحیات را رد نمی‌کنند، بلکه سه بار تکرار و تأیید می‌کنند. گو اینکه شاید در خبر ادعا شده زراره تحیات و صلوات را جزء ضروری و شرط اجزای تشهد و نه تکمله شهادتین می‌دانسته است. این آشکارا در تعارض با روایات معتبرتر و متقدم‌تر زراره و دیگر روایات امامیه در تشهد است. در این فرض، بخش آخر که به روایت مجاهیل است، نادرست و احتمالاً نتیجه جعل و تحریف است. خاصه در روایت یوسف، زراره پس از سه روز پیگیری جواب، با آن سخن تند از امام می‌بُرَد. این با واقعیت جایگاه زراره به‌عنوان فقیه شیعه و پیرو امام تا آخر عمر ناهمخوان است. @Gholow

🔺نتیجه پس به احتمال بیشتر، پایان روایت ابن سخت در رجال کشی، حاکی از ملامت زراره نسبت به خودش است و با اخبار معتبر تعارض روشنی ندارد و تنها در انتساب آن به امام صادق ع به جای امام باقر ع و در برخی نسخ عبارات پایانی آن اختلالاتی رخ داده است. در احتمالی ضعیف‌تر نیز روایت بر خلاف دیگر اخبار زراره و البته ساختگی است. @gholow

❌ولایتی بی اساس! یکی از نمودهای روشن و پررنگ "غلو" در گروه‌های مختلف صوفیان باور به "ولایت باطنی" است که برای مشایخ و اقطاب خود ادعا می‌کنند. این نوع از ولایت به حدی پا در هوا است که استاد مطهری -با وجود روحیات عرفانی- همه دلایلی که صوفیه برای اثبات آن آورده‌اند را سخیف و متکلفانه خوانده، و چنین ولایتی را منشأ انحراف از مقاصد اسلام دانسته است. 📔یادداشتها، ج۷، ص۴۵۳

⚠️بررسی روایات موهم اهانت زراره به امام ع (3) بحث بر سر حکم مستضعف در روایتی، زراره با حمران (يا بكير، همگی از آل أعین) خدمت امام باقر عليه السّلام رسیده، و می‌گویند: ما تراز می‌اندازیم… ريسمان‌كار (بنايان) پس هر كس با ما موافقت داشت چه علوى (از نسل امير المؤمنين ع) چه غير علوی با او دوستى كنيم، و هر كه با ما مخالف بود چه علوى باشد چه غير او، از او بيزارى جوئيم؟ پس فرمود: گفتار خداوند از گفته تو درست‌‏تر است، پس كجايند آنها كه خداى عز و جل (درباره‌‏شان) فرمايد: «مگر ناتوانان (مستضعفان) از مردان و زنان و كودكان كه نه چاره دارند و نه راه بجائى برند» (النساء: 98) كجايند آنان كه به‌اميد خدايند؟ كجايند آنان كه كار نيك را با كردار بد به هم آميختند؟ كجايند اصحاب اعراف؟ كجايند مؤلفة قلوبهم؟ (يعنى برخی اشراف زمان رسول خدا (ص) كه حضرت سهمى از زكاة به آنها مي‌داد تا دل آنها به حق مایل شود). زراره گوید: صدای امام باقر ع و صداى من بلند شد تا حدى كه هر کس دم در خانه بود مى‌‏شنيد. پس چون سخن ميان من و حضرت طولانی شد، به من فرمود: بر خداوند حتم است كه گمراهان (مستضعف) را بهشت ببرد. 🔸متن عربی روایت: عن زرارة قال: قال‏ دخلت أنا و حمران على أبي جعفر ع فقلنا: إنا بهذا المطهر [المطمر] فقال: و ما المطهر قلنا: الدين فمن وافقنا من علوي أو غيره توليناه، و من خالفنا برئنا منه من علوي أو غيره- قال: إذ قول‏ الله‏ أصدق‏ من قولك فأين الذي قال الله: إلّا المُستَضعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الوِلدانِ لا يَستَطيعونَ حيلَةً وَ لا يَهتَدونَ سَبيلًا أينَ المُرجَونَ لِأمرِ اللَّهِ أينَ الَّذينَ خَلَطوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً أينَ أصحابُ الأعرافِ أينَ المُؤَلَّفَةِ قُلوبُهُم.‏ فقال زرارة: ارتفع صوت أبي جعفر و صوتي حتى كان يسمعه من على باب الدار، فلما كثر الكلام بيني و بينه قال لي: يا زرارة حقا على الله أن يُدخلك [یدخل الضلال] الجنة. 📚تفسير العياشي، ج2، ص93؛ و نیز ج‏1، ص269. کلینی به سند معتبر از ابن أبي عمير از هشام بن سالم از زرارة روایت کرده، و تصریح کرده دو جمله آخر به روایت حماد و جمیل از زرارة است (الكافي ط - الإسلامية، ج‏2، ص382. شیخ طوسی جمله آخر را مفصل‌تر از جمیل نقل کرده (الغيبة طوسي، ص460). فرازهایی از نسخه کامل‌تر این روایت عبارات میانی آن را با افزوده‌هایی درباره ازدواج زراره به چهار طریق دیگر دربردارد (النوادر للأشعري، ص127؛ الكافي، ج‏2، ص385-386، 403؛ ج5، ص348، 349، 350). 🔺برخی بالا رفتن صدای زراره در بحث با امام باقر ع در این روایت را دلیل بر بی‌ادبی و انحراف او گرفته‌اند. برخی مانند علامه مجلسی با ترجیح روایاتِ جایگاه والای زراره نزد امامان، در صحت روایت بالا تردید کرده‌اند (مرآة العقول، ج‏11، ص107) و در برابر برخی غلوگرایان، طعن بر زراره را ترجیح داده‌اند. با این حال در کلمات عالمانی مانند مجلسی و ملاصالح مازندانی به چند وجه برای جمع با والامقامی زراره اشاره شده است: «هذا مما يقدح به في زرارة و يدل على سوء أدبه، و لما كانت جلالته و عظمته و رفعة شأنه و علو مكانه مما أجمعت عليه الطائفة و قد دلت عليه الأخبار المستفيضة، فلا يعبأ بما يوهم خلاف ذلك. و يمكن أن يكون هذه الأمور هو في بدو أمره قبل كمال معرفته، أو كان هذا من طبعه و سجيته و لم يمكنه ضبط نفسه، و لم يكن ذلك لشكه و قلة اعتنائه، أو كان قصده معرفة كيفية المناظرة في هذا المطلب مع المخالفين، أو كان لشدة تصلبه في الدين و حبه لأئمة المؤمنين، حيث كان لا يجوز دخول مخالفيهم في الجنة، مع أنه كان يحتمل و يجوز أن يكون تجويزه عليه السلام تقية أن يدخل الضلال الجنة أي بعضهم‏» (مرآة العقول، ج‏11، ص108) پیشتر مازندرانی ضمن اشاره به وجه اول، وجه دوم یعنی مقام مناظره را چنین کامل‌تر مطرح کرده است: «و رأى ان المبالغة فيها لا تسوؤه عليه السلام بل تعجبه‏» (شرح الكافي للمازندراني، ج‏10، ص44) در ادامه، وجه مقبول خود را با ذکر شواهدی تقویت کرده، سپس به مؤیدات و مضعفات دیگر وجوه اشاره خواهیم کرد... @gholow

واکنش زیبای امام صادق علیه السلام به سخنان غلوآمیز حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِي أُسَامَةَ قَالَ‏ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ‏» فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَيْهِ وَ قَدْ لَزِمَ‏ الْأَرْضَ‏ وَ هُوَ يَقُولُ: وَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِي هُوَ وَ اللَّهِ رَبِّي‏ فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ‏ وَ هُوَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ. (التفسير المنسوب إلی القمي، ج‏۲، ص۲۸۹) از ابو اسامة روایت شده است که گفت: از ابی عبد الله (امام صادق) علیه السّلام درباره سخن خدا: «وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ‏» پرسیدم. پس به خدا سوگند به او نگریستم در حالی که به زمین چسبیده و می‌گوید: به خدای عز و جل سوگند، کسی که او -به خدا سوگند- ربّ من است در آسمان اله است و در زمین اله است و او خدای عز و جل است. توضیح: ترکیب سخن منسوب به امام علیه السلام قدری مبهم ولی مفهوم آن روشن است. ابو الخطاب و پیروانش -لعنهم الله- مدّعی بودند مقصود از «فی الأرض اِله» امام است و این شبهه را در بین شیعیان رواج می‌دادند که با انکار و تکذیبِ شدید اهل بیت علیهم السّلام مواجه شد (برای نمونه: الکافی، ج۱، ص۲۶۹، ح۶؛ رجال الکشی، ص۳۰۰، ح۵۳۷؛ ص۳۰۴، ح۵۴۷). در این جا نیز ابو اسامة در پرسش خود به ادّعای ابو الخطاب اشاره کرده است. از عظمت افترا و بزرگی سؤال، خوف و خشیت بر وجود مبارکِ امام صادق علیه السلام غالب شده و در برابر خداوند عالم خود را به زمین افکنده است. این نوع واکنش به افترای غالیان -به ویژه به زمین افتادن و تذلّل در برابر خداوند بزرگ- در روایاتِ متعدّد دیگری نیز گزارش شده است. (برای نمونه: رجال الکشی، ص۲۹۸، ح۵۳۱؛ الکافی، ج۸، ص۲۲۵، ح۲۸۶، اصل زید النرسی، ح۸؛ و نیز نک: رجال الکشی، ص۴۰۰، ح۷۴۶؛ ص۲۲۵، ح۴۰۳) @gholow

وجه اول: مباحثه پیش از آشنایی کامل زراره با مذهب امامان …در بعضی از گزارش‌های بالا، ماجرای گفت‌وگوی زراره با امام باقر ع در بحث مستضعفان در جوانی او و زمانی که هنوز ازدواج نکرده بوده، واقع شده بود («أنتَ شابٌّ أ تَصبِر؟»). و امام به او خبر می دهند وقتی بزرگتر و پخته تر شد، گره های مطلب بر او گشوده خواهد شد. (إنَّكَ إن كَبِرتَ رَجَعتَ وَ تحَلَّلَت عَنكَ عُقَدُك‏) (الكافي، ج‏2، ص403، 408 با سند صحیح) به هر حال بعدها از زراره اخبار متعددی در قبول مطلب مورد بحث گزارش شده است. (الكافي، ج‏2، ص404 با سه طریق دیگر ص407، 408 با دو طریق؛ 410-411 سه طریق مسند و یک طریق مرسل که ظاهراً از زراره است النوادر للأشعري، ص127-128، 130؛ المحاسن، ج‏1، ص158؛ تفسير العياشي، ج‏1، ص268، 269؛ ج2، ص93، 106 سه خبر؛ معاني الأخبار، ص200) زراره و خاندانش پیشتر سنی بودند، و چه بسا تازه مستبصر شده و نزد امام آمده بودند. مجموعه روایات زراره از امام باقر ع نشان می‌دهد در همان دوره این مباحث برای زراره حل شده، و او شاخص‌ترین راوی در گزارش روایات اصناف مردم است، و در آن‌ها همان مطلب مورد تردیدش در روایت مورد بحث را بدون تأمل نقل می‌کند. این نشان روشن دیگری از آن است زراره روایت مورد بحث را نیز در راستای تخطئه دیدگاه پیشین خودش در اوایل جوانی و اصلاح آن از سوی امام نقل کرده است. همچنین، در نقل مرسل و مفصل‌تر یونس، در ادامه همین جلسه، دربارۀ ورود غیر کافر به جهنم و غیر مؤمن به بهشت بحثی صورت می‌گیرد (الكافي، ج‏2، ص402-403؛ ج5، ص348). در روایت عبد الرحمن بن حجاج حاوی همین فراز، زراره اذعان می‌کند که گمان کرده امام شیخی است که مناظره نمی‌دانند، ولی پس از جواب عقلایی امام، در همان جلسه به اشتباه خود پی برده و صریحاً می‌گوید خودش کسی بوده که مناظره نمی‌داند و سخن امام را می‌پذیرد (الكافي، ج‏2، ص385-386). علاوه بر جوانی زراره، تعبیر نکره زراره دربارۀ امام مؤید آن است که هنوز چندان شناختی نداشته، و چه بسا در این ملاقات (که نخستین ملاقات یا از ملاقات‌های نخست بود) زراره تنها شیعه (به معنای عامش) بوده، و هنوز با معارف امامیه آشنا نبوده است. در واقع بر اساس چند روایت (الكافي، ج‏2، ص403؛ ج5، ص348)، گره ذهنی زراره این بوده است که در ظاهر آیات قرآن ما معمولاً با تقسیمی دوتایی به کافر و مؤمن مواجهیم، و از این جهت در نظر گرفتن اقسامی در عرض این دو با ظاهر اولیه آیات تناسب ندارد (نیز نک‍: تفسير العياشي، ج‏1، ص202؛ مختصر البصائر، ص92) اما امام در پاسخ گویی از ترجیح نصوص قرآنی بر استظهار اولیه زراره گفته‌اند. و در مرحله آخر بنا بر روایت عبد الرحمن بن حجاج، امام به تبیین عقلایی حکم استضعاف پرداخته‌اند. شاید شیخ کلینی نیز به چنین تغییری در نظر زراره توجه داشته است؛ زیرا با وجود پراکندگی‌ این روایات کافی، ابتدا سه روایت بحث زراره را آورده، و سپس روایاتی که صرفاً کلام امام را بازتاب می‌دهد. گفتنی است برخی بحث‌های زراره با امام صادق ع در دوران حیات امام باقر ع بوده است (روایت زراره درباره کتاب علی ع: الكافي، ج‏7، ص94) 🔺نمونه مشابه و روحیه زراره در تصریح بر اشتباهات خودش: زراره از شاگردان نخستین امامین باقرین ع بوده و عجیب نیست که برخی مسائل برای او روشن نشده باشد، و گاهی فراتر از حد رفته باشد. در نمونه‌ای دیگر نیز زراره گمان می‌کرده امام به زمان قطعی ظهور دولت اهل بیت ع اشاره کرده‌اند (رجال الكشي، ص157-158)، ولی بعدها اذعان کرده که چنین نگاه‌هایی حاصل برداشت اشتباه خودش بوده است (همان، ص156-157. نیز نک‍: الكافي، ج‏1، ص371). چنین گمانه‌های اشتباهی را برخی اصحاب دیگر نیز داشته‌اند (الكافي، ج‏1، ص341-342. نمونه روایات دیگر دربارۀ اینکه امامان ع وقت تعیین نمی‌کنند و وقت ظهور تنها نزد خدا است: همان، ص368-369). 👌در مجموع باید در نظر داشت که در روایات زراره چند نکته مهم وجود دارد: نخست اینکه او صرفاً محدث نبوده، و از معدود اصحاب متقدمی بوده که هم فقیه و هم متکلم بوده، و بنا داشته با پرسش‌هایش از امامان جوانب مسائل را بفهمد. هم‌چنین او در روایاتش مکررا اشتباهات خود یا کاستی‌های دیدگاهش و اصلاح آن از سوی امام را بازتاب داده است (نمونه‌های دیگر: الكافي، ج‏1، ص90؛ نعمانی، ص264، 265؛ کشی، ص159). این جهات در کنار اینکه زراره در میان فقهای اصحاب سرشناس‌تر و احتمالا نقادتر بوده، موجب شده که غالیان، که با فقیهان نزاع داشته‌اند، وبرخی دیگر به طعن بر زراره بیشتر اهتمام بورزند (نیز نک‍: رسالة أبي غالب، ص188). 👈برخلاف تردید علامه مجلسی، اصالت روایت مورد بحث در این فضای معنایی که مربوط به اوایل آشنایی زراره با مذهب حق بوده و زراره نیز شخصیتی اهل کلام و نقاد داشته، کاملاً ترجیح دارد، و پذیرفتنی است. @gholow