💠فضل الرحمان؛ نماد تلاش اهل سنت در برابر غول مدرنیته #اندیشه_اجتماعی_مسلمین 🔸نام فضل الرحمان ملِک (1988-1919)؛ فیلسوف و متفکر برجسته پاکستانی برای نواندیشان و دین‌پژوهان ایرانی نیز آشناست. سال 1385 نشریه «مدرسه» که متعلق به طیف فکری دکتر سروش بود، در شماره چهارم خود پرونده‌ای را به آرای این متفکر پاکستانی اختصاص داد. اخیرا نیز آرش نراقی؛ پژوهشگر فلسفه به اندیشه‌های فضل الرحمان متوجه شده و چند سخنرانی را در خصوص آرای وی در باب اصلاح اندیشه دینی و بازسازی مکانیسم وحی ایراد کرده است. سال گذشته نیز دو کتاب «اسلام و مدرنیته» و «مضامین اصلی قرآن» از نوشته‌های فضل الرحمان ترجمه و منتشر شد. 🔸فضل الرحمان که سکولاریسم را الحادی و ضد دینی می‌دانست (اسلام و مدرنیته، ص 15)، می‌کوشید با نگاهی تاریخی به دین از دو گونه سنت اسلامی سخن بگوید: سنت نبوی و سنت زنده. سنت نبوی در اندیشه فضل الرحمان همان اعمال و رفتار نبی مکّرم اسلام(ص) است. این اعمالِ پیامبر اکرم به اقتضای شرایط جامعه عربستان در آن زمان صورت پذیرفته است. اما فضل الرحمان می‌گفت که که انسان امروز در مواجهه با هجمه مدرنیته و سکولاریسم نیازمند «سنت زنده» است. سنت زنده همان است که عالمانِ دینی باید با شناخت روح و معنای اصلی از سنتِ نبوی برای بشر امروز استنباط و استخراج کنند (تحول در سنت آغازین، ص 206). او معتقد بود که ضعف روش‌های اجتهادی اهل سنت، علت اقبال جوامع اسلامی به سکولاریسم است (اسلام و مدرنتیه، ص 29). 🔸دومین ایده دین‌پژوهانه فضل الرحمان به «نظریه دو حرکتی» مشهور است. به باور وی برای بنا کردن مجموعه‌ای اصیل و قابل اجرا از قوانین اسلامی، باید دو حرکت فکری انجام شود؛ نخست اینکه می‌بایست از احکام اجراییِ قرآن به فهم روح کلی پیام اسلام نائل آمد. در ثانی با شناخت این روحِ کلی و پیام اصلیِ قرآن، باید احکام جدید را برای دنیای امروز استنباط کرد (اسلام و مدرنیته، ص 20). فی‌المثل ما در جزء جزء آیات قرآن می‌توانیم روح عدالت، اخلاق و برابری را نظاره کنیم. با تأسی به این حکم کلی می‌بایست احکام ما برای بشر جدید هم یک حکم اخلاقی، برابر و عادلانه باشد. به تعبیر فضل الرحمان، امروز نمی‌توان برخی احکام را عیناً و جزء به جزء عملی ساخت و در جامعه اجرا کرد، زیرا این امر ممکن است مانع از تحقق بسیاری از اهداف قرآن شود (تاثیر مدرنیته بر اسلام، ص 127). این ایده در میان شیعیان نیز مطرح شده است. از جمله به تازگی حیدر حب‌الله؛ دین‌پژوه شیعه لبنانی با اشاره به برخی سخنان آیت‌الله سیستانی در کتب و دروس اصولی‌اش گفته که این فقیه برجسته معاصر نیز همانند استاد مطهری و برخی دیگر از فقهای شیعه معتقد است می‌توان از اصل قرآنی عدل در استنباط‌های فقهی نیز بهره گرفت. 🔸فضل الرحمان اگرچه نخستین مؤلف یک کتاب مستقل درباره فلسفه ملاصدرا به زبان انگلیسی محسوب می‌شود، اما گویا چندان با آرای فقهای شیعه سر و کار نداشته است. وی پس از بیان این ایده‌ها در پاکستان تحمل نشد و جریان‌های بنیادگرا و پیروان ابوالأعلی مودودی به ستیز با وی برخاستند . او مجبور شد از پاکستان به آمریکا مهاجرت کرده و در دانشگاه‌های غرب به فعالیت بپردازد. _به نقل از کانال راوی @daghdagheha

💠پیشنهادهایی نافرجام برای آشتی دین با دنیای جدید #اندیشه_اجتماعی_مسلمین 🔸محمد احمد خلف‌الله (1983-1904) از جمله قرآن‌پژوهان روشنفکر مصری بود. او شاگرد طه حسین، مصطفی عبدالرازق و امین الخولی به شمار می‌رفت . خولی که در پی اثبات سازگاری علم جدید از جمله نظریه داروین با اسلام بود، شاگردان مشهوری همچون عایشه بنت‌الشاطی، خلف‌الله و نصر حامد ابوزید تربیت کرد. 🔸خلف‌الله رساله دکتری خود را با عنوان «هنر داستانی قرآن کریم» زیر نظر خولی گذراند. مخالفت علمای الازهر مانع از دفاع وی شد و او این اثر را در قالب کتابی منتشر کرد. انتشار این کتاب در سال 1947 غوغای دامنه‌داری علیه خلف‌الله برانگیخت و برخی علمای مهم مصر همچون شیخ محمود شلتوت و شیخ عبدالمجید سلیم حکم تکفیر او را صادر کردند. اخوان‌المسلمین نیز خواهان توبه نویسنده و آتش زده شدن کتاب او در یک مراسم عمومی شد. اگرچه در بیانیه نوامبر 1947 الازهر بر ممنوعیت تدریس خلف‌الله تصریح شده بود، اما او با حمایت استادش امین الخولی که جایگاه مهمی در میان علمای مصر داشت توانست به تدریس علوم قرآنی در دانشگاه قاهره بپردازد و بعدها نیز معاون وزیر فرهنگ مصر شود. 🔸خلف‌الله در این کتاب گفته بود که همه داستان‌های قرآن واقعی و تاریخی نیست و برخی از آنها جنبه نمادین دارد و نیازی نیست که به دنبال مطابقت دقیق آن داستان‌ها با واقعیت‌های تاریخی بگردیم. از نظر خلف‌الله خداوند این داستان‌ها را نه به عنوان واقعیات تاریخی، بلکه به عنوان واقعیاتی روحی و روانی در قرآن بیان کرده تا احساسات شنوندگان تحت تاثیر قرار گیرد و روح آنها به سمت خدامحوری میل کند. به ادعای او، این داستان‌ها عمدتاً مقبول اعراب پیشین بوده است. البته خلف‌الله بر این مسأله تاکید و باور داشت که کلمه به کلمه‌ قرآن از جانب خداوند بوده و هیچ دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته است. این نظریه خلف‌الله نه تنها با واکنش تند علمای اهل سنت مواجه شد، مورد انتقاد مفسرین معاصر شیعه همچون علامه طباطبایی (المیزان، جلدهای 2 و 7) و آیت‌الله معرفت (کتاب شبهات و ردود حول القرآن) نیز قرار گرفت. 🔸خلف‌الله همچون علی عبدالرازق که برادر استادش مصطفی عبدالرازق بود، کتابی با عنوان «القرآن و الدولة» نوشت و گفت که امر حکومت را خداوند به بشر واگذار کرده و نهاد خلافت از ابتدا بیراهه رفته است. وی بر این پایه می‌کوشید احکام اسلامی را برای جهان امروز، کارآمد معرفی کند. می‌گفت که احکام دینی را می‌باید به گونه‌ای پذیرفت که برای بشر امروز به کار آید. معیاری که او برای پذیرش احکام دینی تعیین می‌کرد اما متر و معیارِ جهان غرب بود. معتقد بود که آن دسته از مفاهیم اسلامی که در معیارهای جهان غربی پذیرفتنی است می‌تواند قابل قبول باشد و آن دسته از مواردی که معیارهای لازم را کسب نمی‌کند مردود است (سلسلة رموز الفکر العلمانی المعاصر). خلف‌الله برای اینکه احکام دینی را در جهان امروز کارآمد نشان دهد، به برخی توجیه‌ها و تاویلات نیزدست می‌زد که مورد پذیرش فقها و مفسران نبود. درباره ممنوعیت ازدواج مسلمانان با غیر مسلمانان می‌گفت: «از آنجا که در حال حاضر دیگر مشرکی در حجاز وجود ندارد، پس مشکل حل شده است. قرآن کریم ازدواج با پیروان ادیان آسمانی را منع نکرده است. از سوی دیگر، ازدواج با مشرکان هم فقط برای ساکنان عربستان منع شده، نه ساکنان دیگر سرزمین‌ها». 🔸راهی که خلف‌الله نشان می‌دهد اگر چه تلاشی برای فهم بهتر احکام دینی در جهان امروز بود، اما به نظر می‌رسد که بر اساس اسلوب و معیار دقیق و متقنی بنا نشده و نمی‌تواند به فهم بهتر و معقول نشان دادن احکام اسلامی در جهان معاصر کمکی برساند. _به نقل از کانال راوی @daghdagheha