هدایت شده از آموزش عروض و قافیه و...
#مادّه‌تاریخ 1
فن مادّه‌تاریخ سازی و زیبایی‌های آن:
شاید شما تا به حال عبارت (ماده‌تاریخ) را شنیده و یا با آن آشنایی کامل داشته باشید امّا اگر این لغت را در لغتنامه‌ی دهخدا جستجو کنیم به این توضیحات برمی‌خوریم که :
" ماده‌تاریخ آن است که مجموع حروف بیت یا مصراع یا عبارتی به حساب ابجد با تاریخ واقعه‌ای تطبیق کند "
و اما ماده‌تاریخ یکی از صنایع شعری و همچنین یکی از نمونه‌های استفاده‌ی تاریخ از واژه‌ها برای ثبت تاریخ یک واقعه می‌باشد.
ماده‌تاریخ نویسی را همانند نقاشی و موسیقی و... یکی از صنایع مستظرفه به حساب آورده‌اند. استاد ماده‌تاریخ نویس و یا شاعر دانای این فن با استفاده از عدد وشماره‌ی هر حرف در حساب جمل (ابجد) و تطبیق آن با سالِ رخداد واقعه‌ای عبارت و یا شعری رقم می‌زند.
هریک از حروف ابجد، عدد و شماره‌ای دارند که به شرح زیر است :
ابجد ـ هَوّز ـ حُطّی ـ کَلِمَن ـ سَعفص ـ قرشَت ـ ثخُذ ـ ضَظغ .
#ابجد :
الف =1
ب = 2
ج = 3
د = 4
#هَوّز :
هـ = 5
و = 6
ز = 7
#حُطّی :
ح = 8
ط = 9
ی = 10
#کَلِمَن :
ک = 20
ل = 30
م = 40
ن = 50
#سَعفَص :
س = 60
ع = 70
ف = 80
ص = 90
#قَرشَت :
ق = 100
ر = 200
ش = 300
ت = 400
#ثَخُذ :
ث = 500
خ = 600
ذ = 700
#ضَظِغ :
ض = 800
ظ = 900
غ = 1000
و اگر شماره‌ی هر حرف را در عبارتی که برای واقعه‌ای تاریخی رقم زده شده است با یکدیگر جمع کنیم عددی به‌دست می‌آید که مساوی با تاریخ سال آن واقعه است.
برای مثال زلالی خوانساری زمان آغاز سرودن مثنوی محمود و ایاز خود را به این صورت بیان کرده است :
در استفتاح این منشور نامی
بجو تاریخ نظمش از (نظامی)
ن + ظ + ا+ م + ی = 50+900+1+40+10= 1001 هـ .ق
و زمان پایان آن را به این‌صورت آورده است :
(الهی عاقبت محمود باشد) = 1024 هـ . ق
در مورد تاریخ استفاده از ماده‌تاریخ و زمان ابداع این فن اطلاعات زیادی در دست نیست اما آنچه که می‌دانیم این است که در صدر اسلام در میان اعراب مورد استفاده قرار می‌گرفته و در اواخر دوره‌ی خلافت عباسی استفاده از آن رایج شد (برخی می‌گویند ترتیب حروف ابجد و شماره‌گذاری برای آنها مربوط به فرقه‌ای بود که عقیده داشتند معانی و تفسیرات کلام‌های آسمانی از جمله قرآن را باید با توجه به حروف آن و رمز آن حروف مشخص نمود و در غیر این‌صورت نمی‌توان به تمامی معانی آنها دست پیدا کرد طرفداران این عقاید خرافی را حروفیّه و یا حروفیّون می‌نامیدند.)
زمان ورود این فن به زبان فارسی به قرن پنجم هجری برمی‌گردد و اولین کسی که از این فن استفاده کرد مسعود سعد سلمان بود که برای واگذاری حکومت هندوستان به سیف الدوله محمود بن ابراهیم مادّه‌تاریخ بی‌معنی زیر را سرود :
به سال پنجه ازین پیش گفت بوریحان
درآن کتاب که کرده‌ست نام او تفهیم
که پادشاهی صاحبقران شود پیدا
چو سال هجری بگذشت تی و سین و سه جیم
ت+س+ج+ج+ج=400+60+3+3+3=469
همچنین آوردن ماده‌تاریخ فارسی معنادار را به خواجوی کرمانی نسبت می‌دهند.
تهیه و تنظیم :
سید محمدرضا شمس (ساقی)
https://eitaa.com/arozghafie