💡نکته تجویدی:
❓ آیا رعایت تجوید در نماز لازم است؟
🔹 نماز باید به عربی صحیح خوانده شود. بنابراین رعایت صحت ادای کلمات و حروف و حرکات و همچنین مراعات مخارج حروف از ضروریات نماز است.
🔸 لکن از نظر فقها «تجویدالصّلوه» محدود به همین اندازه است و چنان که در مسأله ۱۳ تحرير آمده: «... در تعيين و تشخيص مخارج حروف، رعایت ريزهكاریهاى تجويد لازم نيست، چه رسد به جهاتى از ريزهكاریها كه به صفات حروف برمى‌گردد، از قبيل «شدت» و «رخوت» و «تفخيم» و «ترقيق» و «استعلاء» و غير اينها ...».
🔸 همچنین مقام معظم رهبری نیز «رعایت محسّنات علم تجوید از قبیل مد و غنه و ادغام و اخفاء و ...» را در نماز لازم نمیدانند.
☝️ اما در این زمینه توجّه به دو نكته ضرورى است:
👈 جايى كه تمايز حرفى از حرف ديگر منوط به شناخت صفت آن حرف است، دانستن آن صفت متمايز، ضرورى است. به عنوان مثال: شناخت حرف «ص» از «س» در درشت اداشدن «ص» (تفخيم) و نازك اداشدن «س» (ترقيق) است و تمييز «ذ» از «ظ» و «ط» از «ت» و بقيه موارد مشابه نيز چنين است.
👈 عدم لزوم رعايت «تدقيقات» و ريزهكاریهاى تجويد از باب كفايت حدّاقل صحت نماز است و گرنه افرادى از قبيل قاريان كه قادر به قرائت صحيح و زيباى نماز هستند بجاست تا نماز را هم با رعايت قواعد و ترتيل زيبا قرائت كنند كه اين به نظر پسنديده‌تر است.
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف
🔹 مخرج حرف:
▪️ عبارت است از محل تولید و خروج حرف در دستگاه تکلم.
🔹 تعداد مخارج حروف:
▪️ تعداد حروف الفبا در زبان عربی ۲۸ و تعداد مخرج هفده (و به قولی ۱۶ یا ۱۴) است.
▪️ در حقیقت برخی از حروف دارای مخرج مشترک هستند.
🔸 برای نمونه:
▪️ از مخرج «ض» حرف دیگری تلفظ نمی‌شود
▪️ و اما «ع» و «ح» از یک مخرج ادا می‌گردد
▪️ و نیز ۳ حرف «ث» و «ذ» و «ظ» نیز در مخرج مشترکند
▪️ و در مخرج لب‌ها چهار حرف «ب»، «م»، «و» و «ف» تولید می‌شود.
📚 برگرفته از کتاب«دانش تجوید»
اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت دوم
🔹 دانشمندان علم تجوید این هفده مخرج را در ۵ موضع طبقه‌بندی نموده‌اند:
◾️ جوف
▪️ حلق
▪️ زبان (لسان)
▪️ لب‌ها (شفتان)
▪️ خیشوم
1⃣ جوف
◾️ عبارتست از فضای خالی داخل حلق و دهان که مسیر عبور هواست.
◾️ به عقیده دانشمندان تجوید، «جوف» مخرج و محل تولید حروف مدی و حرکات است.
◾️ البته آواشناسان محل تولید اولیه حروف مدی و حرکات را حنجره (تارهای صوتی) می‌دانند و «جوف» را عامل تشدید، تقویت و کمال صدای آنها.
🔹 نکته:
◾️ حروف مدی = الف، واو و یاء بدون حرکت
◾️ حرکات = صداهای کوتاه = َ ِ ُ
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید»
اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت سوم
2️⃣ حلق
✅ اندامی است که از پایین به حنجره (تارهای صوتی) و از بالا به دهان مرتبط است.
✅ به عقیده دانشمندان تجوید، «حلق» جایگاه تلفظ ۶ حرف است که در ۳ مخرج قرار دارند:
◾️ ابتدای حلق (نزدیک دهان = ادنی‌الحلق) محل تلفظ غ - خ
◾️ وسط حلق محل تلفظ ع - ح
◾️ انتهای حلق (نزدیک حنجره = اقصی‌الحلق) محل تلفظ ه - ء
🔹 نکته:
👈 در آثار پیشینیان تنها در «اسباب حدوث الحروف» ابن سینا (رحمه الله) چیزی جز این تقسیم‌بندی آمده است. او مخرج دو حرف ه - ء را خود حنجره (تارهای صوتی) دانسته و نه حلق. مطلبی که علم آواشناسی مدرن نیز آن را تایید می‌کند. شیخ‌الرئیس(رحمه الله) با تبحری که در طب داشت به این نکته دست یافته بود.
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید»
اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت چهارم
3️⃣ زبان (لسان)
✅ زبان با حرکت‌های مختلف خود و به وسیله تغییر حالت و حجم دهان، کم و بیش در ادای تمامی حروف نقش دارد
✅ لکن به عقیده دانشمندان تجوید، ۱۸ حرف مستقیما به وسیله زبان تولید می‌شود و در واقع مخرج هریک از آنها قسمتی از زبان است
✅ این حروف عبارتند از: ق، ک، ض، ج، ش، ی، ص، س، ز، ط، د، ت، ظ، ذ، ث، ل، ن، ر
✅ قسمت‌های مختلف زبان در علم تجوید عبارت است از:
▪️ «اقصی اللسان» یا «انتهای زبان»
▪️ «وسط اللسان»
▪️ «طَرَف اللسان» یا «سر زبان»
▪️ «حافة اللسان» یا «کناره زبان»
▪️ «جذر اللسان» یا «ریشه زبان»
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید»
اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت پنجم
3⃣ زبان (لسان)
🔸 اقصی اللسان (انتهای زبان)
🖊 مخرج ۲ حرف «ق» و «ک» در انتهای زبان قرار دارد
📌 در تلفظ هر دو حرف، انتهای زبان بالا می‌رود و به سقف دهان (حنک اعلی) می‌خورد، هوا حبس می‌شود و به محض رها شدن، تلفظ آنها صورت می‌گیرد
🔸 تفاوت «ق» و «ک»
👈 با وجود هم‌مخرج بودن، اما این دو حرف تفاوت‌هایی دارند که باعث تمیز آنها از یکدیگر می‌شود:
▪️ در تلفظ «ق» انتهای زبان به انتهای «نرم‌کام» برخورد می‌کند (چسبیده به زبان کوچک)، اما «ک» کمی جلوتر از آن
▪️به عقیده اکثر دانشمندان تجوید «ق» دارای صفت «جهر» است اما «ک» را همه «مهموس» دانسته‌اند
▪️ «ق» دارای صفت «استعلاء» است اما «ک» نازک ادا می‌شود و «استفال» دارد
📚 برگرفته از «دانش تجوید»، اثر استاد محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت ششم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 وسط اللسان
🖊 مخرج ۳ حرف «ش»، «ج» و «ی» در وسط زبان قرار دارد
📌 این ۳ حرف از نزدیک شدن یا چسبیدن و کنده شدن وسط زبان به سقف دهان تولید می‌شود و البته میان آنها تفاوت‌هایی وجود دارد
🔹 تلفظ حرف ج:
📝 وسط زبان بالا می‌آید و به کام بالا می‌چسبد، هوای خارج شده از ششها را محبوس می‌کند و به محض کنده شدن حرف «ج» تولید می‌شود
🔹 تلفظ حرف ش:
📝 وسط زبان بالا می‌آید و به کام بالا بسیار نزدیک می‌شود، هوا با شدت از شکاف باریک میان زبان و کام عبور می‌کند و حرف «ش» تولید می‌شود
🔹 تلفظ حرف ی:
📝 وسط زبان به کام بالا نزدیک می‌شود، هوای خارج شده از ششها همراه با جهر از فاصله بین زبان و کام عبور می‌کند و حرف «ی» تولید می‌شود
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید» اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت هفتم
3⃣ زبان (لسان)
🔸 وسط اللسان
🖊 مخرج ۳ حرف «ش»، «ج» و «ی» در وسط زبان قرار دارد
❓ چند پرسش
➖ چرا این حروف را «شَجْرى» یا «شَجْریّه» نامیده‌اند؟
➖ با توجه به اشتراک مخرج این ۳ حرف، تفاوت (وجه تمایز) آنها چیست؟
➖ آیا حرف «ی» شجری است یا جوفی؟
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت هشتم
3⃣ زبان (لسان)
🔸 حافة اللسان (کناره زبان)
📌 حرف «ض» از ابتداى كناره زبان و دندان‌هاى اضراس (آسیای بزرگ) ادا مى‌شود
🖌 در تلفظ این حرف کناره زبان (چپ یا راست یا هردو) به دندان‌های کرسی بالا برخورد می‌کند
🖍 هنگامى كه زبان و دندان‌هاى اضراس براى خروج هوا از يكديگر جدا مى‌شوند صداى حرف «ضاد» توليد مى‌شود
📌 ولى توليد صدا وقتى تحقق مى‌پذيرد كه جدايى اين دو اندام به آرامى و با تأنّى باشد نه با حالت انفجارى و شدّت
🖊 به دلیل دخالت دندان‌های اضراس به این حرف «ضرسی» می‌گویند
👈 نکته: نحوه تلفظ حرف «ض» محل اختلاف است 👇
▪️ ضاد قدیم و اصیل که در کتب صرفی و تجویدی متقدم توسط دانشمندانی چون «سیبویه» و «خلیل‌بن احمد» و «ابن جنّی» و ... حرفی ضرسی و همراه با «استطاله» و نرمی توصیف شده است
▪️ ضاد در گویش ساکنان برخی مناطق شمال آفریقا که مثل «ط» محکم و درشت تلفظ مى‌شود، یا به قولی همانند دال مفخم و همراه با صفت شدّت
▪️ ضاد در گویش برخی مناطق غرب آسیا که از تیغه زبان و شبیه «ظ» ادا می‌شود
❓ اما تلفظ صحیح «ض» کدام است؟
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید»، اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت نهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 حافة اللسان (کناره زبان)
📌 نحوه تلفظ حرف «ض» محل اختلاف است:
▪️ ضاد قدیم و اصیل 👈 حرفی ضرسی و همراه با «استطاله» و نرمی
▪️ ضاد در گویش ساکنان برخی مناطق شمال آفریقا 👈 همانند دال مفخم و همراه با صفت شدّت (ضاد مصری)
▪️ ضاد در گویش برخی مناطق غرب آسیا 👈 از تیغه زبان و شبیه «ظ»
❓ اما تلفظ صحیح «ض» کدام است؟
📌 تمام قراء مصری و قریب به اتفاق قاریان ایرانی «ض» را به صورت «مصری» تلفظ می‌کنند، یعنی همراه با صفت شدت (دال مفخم)
🖊این شیوه تلفظ مورد پذیرش جمهور نیز هست:
1️⃣ به دلیل سهولت ادای «ض» به این شیوه
2️⃣ و به دلیل پیروی قاریان ایرانی از مکتب اساتید مصری در تمام فنون قرائت (صوت و لحن و تجوید و ...)
❗️ اما به عقیده برخی از صاحب‌نظران:
♻️ بهتر است قاريان قرآن «ض» را آن‌گونه كه قدما توصيف نموده‌اند ادا كنند
📝 زيرا ملاك ادای حروف، تلفظى است كه فصيح‌تر یا به‌عبارتى به تلفظ اصيل نزديك‌تر باشد
🖊 و اين مهم با به کار بستن تعريف قدما از مخارج حروف و چگونگى توليد آن مُيَسَّر است
🔺 «ض» در تلفظ قديم و فصيح آن آوايى است توام با صفت «رخوت»
🔹 هنگام تلفظ آن تارهاى صوتى به ارتعاش درمى‌آيد
🔸 با برخورد اول كناره زبان با دندان‌هاى اضراس (سمت چپ يا راست) و جدا شدن آنها از يكديگر همراه با كندى و استطاله سايشى در مخرج ايجاد شده، صداى «ض» تولید مى‌شود
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید»، اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت دهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طَرَف اللسان (سر زبان)
📌 آن گونه که در منابع آمده، این موضع در تلفظ ۱۲ حرف دخیل است: ل، ن، ر، ت، د، ت، ث، ذ، ظ، ز، س، ص
🔹 سر زبان، نوک زبان، تیغه زبان، طَرَف اللسان، رأس اللسان، ظَهر الطرف، ذَلق اللسان و اسَلة اللسان معروف‌ترین اصطلاحاتی است که برای توصیف مخارج این ۱۲ حرف به کار رفته است
📚 برگرفته از کتاب «دانش تجوید» و «بررسی تطبیقی میان علم تجوبد و آواشناسی» اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت یازدهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طَرَف اللسان (سر زبان)
📌 مخرج حرف «لام» عبارتست از تیغه زبان و مقدار کمی از کنار زبان
♦️ تيغه زبان به لثه دندان‌های مقابل خود از کام بالا (ضواحک، انياب، رباعيات و ثناياى بالا) متصل مى‌گردد، به گونه‌اى كه گرفتگى مختصرى در قسمت جلوِ دهان ايجاد می‌گردد، ولى اين گرفتگى مانع خروج هوا نمى‌گردد
🖌 در اين حالت، نرمكام در موقعيت بالا قرار مى‌گيرد و راه عبور هوا را از بينى مى‌بندد
🔸 در اداى لام، تارهاى صوتى به ارتعاش درمى‌آيند و داراى صفت جهر است
🔹 برخی مخرج لام را «اوسع المخارج» خوانده‌اند، زیرا مخرج آن از حافةاللسان تا انتهای طرف‌اللسان است
📚 برگرفته از «دانش تجوید» اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت دوازدهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طَرَف اللسان (سر زبان)
📌 از ميان تيغه زبان و لثه دندان‌های ثناياى بالا، كمى پايين‌تر از مخرج لام، حرف «نون» پديدار مى‌شود
🖌 تيغه زبان به لثه بالا مى‌چسبد و دو طرف زبان به كناره‌هاى كام، روى دندان‌های بالا متصّل مى‌گردد. نرمكام به پایین می‌آید و راه عبور هوا از دهان را می‌بندد
✍ به این ترتیب مسیر عبور هوا به فضای خیشوم منحرف می‌شود و این همان صدای «غنّه» است
♦️ هنگام تلفظ «نون» تارهاى صوتى به ارتعاش درمى‌آيد و بدين سبب از حروف «جهر» شمرده مى‌شود
📚 برگرفته از «دانش تجوید» اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
#تجوید
#ستوده‌نیا
#علامی
#مخارج‌حروف
#طرف‌اللسان
#زبان
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت سیزدهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طَرَف اللسان (سر زبان)
📌 از ميان تيغه زبان و لثه دندان‌های ثناياى بالا، كمى عقب‌تر از مخرج نون، حرف «راء» پديدار مى‌شود
🔸 مقدار كمى از پشت زبان (ظَهراللسان = ظَهرالطرف) نیز در اداى اين حرف دخالت دارد
🖌 تيغه زبان بر لثه بالا كمى عقب‌تر از مخرج نون مماس شده، طورى كه راه عبور هوا تنگ مى‌شود
🔺 در اين حالت با اندک فشار هوا تيغه زبان از لثه جدا شده، هوا در خلال زنش‌های پى‌درپى سر زبان بر لثه بالا و قسمت آغازين كام بالا خارج مى‌گردد
✍ هنگام توليد راء، تارهاى صوتى به ارتعاش درمى‌آيد و داراى صفت «جهر» است
👈 حرف راء تنها حرفى است كه با شيوه لرزشى -صفت تكرير- توليد مى‌شود. در بعضی از منابع آمده که تعداد دفعات این زنش‌ها (تکریر) ۲ یا حداکثر ۳ مرتبه باید باشد
📚 برگرفته از «دانش تجوید» اثر دکتر محمدرضا ستوده‌نیا
و «پژوهشی در علم تجوید» اثر استاد ابوالفضل علامی
#تجوید
#ستوده‌نیا
#علامی
#مخارج‌حروف
#ظهراللسان
#زبان
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت چهاردهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طرَف اللسان (سر زبان)
📌 از تماس تيغه زبان و پايه دندان‌هاى پیشین (ثنایا) بالا ۳ حرف «د، ت، ط» تولید می‌شود
◾️ در توليد اين حروف، تيغه زبان به پايه دندان‌هاى ثناياى بالا و چين خوردگی‌هاى بعد از لثه در قسمت آغازين كام بالا مى‌چسبد
◾️ كنارهاى زبان از دو طرف كام، روى دندان‌هاى كنارى وصل مى‌شود و راه عبور هوا از دهان را مى‌بندد. نرمكام نیز راه عبور هوا از بينى را مى‌بندد و هوا کاملا محبوس می‌شود
◾️ به محض باز شدنِ بست ايجاد شده در محل تيغه زبان و پايه دندان‌هاى ثنايا به يكباره ادای حرف صورت می‌گیرد
🖌 این حروف را «نِطعی» نامیده‌اند (در برخی منابع نَطعی و نِطَعی نیز آمده است). نطع به معنی سقف دهان است
♻️ برخی دلیل این نام‌گذاری را خارج شدن این ۳ حرف از سقف دهان دانسته‌اند:
👈 ويقال لها: نطعية، لخروجها من نَطْع الغار، أي: سقفه
♻️ بعضی دیگر با این نظریه موافق نبوده و دلیل نام‌گذاری را صرفا نزدیکی مخرج این ۳ حرف با نطع دانسته‌اند:
👈 تسمى هذه الأحرف الثلاثة نطعية لمجاورة مخرجها نطع غار الحنك الأعلى وهو سقفه، لا لخروجها منه كما قيل
📚 برگرفته از «دانش تجوید» اثر محمدرضا ستوده‌نیا
«پژوهشی در علم تجوید» اثر ابوالفضل علامی
«فن الالقاء» اثر طه عبدالفتاح مقلد
«تاج‌العروس من جواهرالقاموس» اثر المرتضى الزبيدی
#تجوید
#ستوده‌نیا
#علامی
#تاج‌العروس
#مخارج‌حروف
#طرف‌اللسان
#زبان
#سرزبان
#نطعی
✨
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت پانزدهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طرَف اللسان (سر زبان)
📌 از تماس تيغه زبان و پايه دندان‌هاى پیشین (ثنایا) بالا ۳ حرف «د، ت، ط» تولید می‌شود
🖌 این حروف را «نِطعی» نامیده‌اند
♻️ برخی دلیل این نام‌گذاری را خارج شدن این ۳ حرف از سقف دهان دانسته‌اند و بعضی دیگر با این نظریه مخالفت نموده، دلیل را صرفا نزدیکی مخرج این ۳ حرف با نطع دانسته‌اند
♻️ برخی منابع (متأخر) این حروف را «اسنانیّه - لثویّه» نامیده‌اند
❓چرا؟
👈 زیرا تجارب آواشناسى جديد و آزمايش روى حروف نشان داده است كه در اداء این ۳ حرف، تيغه زبان علاوه بر چسبیدن به لثه و پايه دندان‌هاى ثناياى بالا، به قسمتى از خود دندان‌ها نيز وصل مى‌شود و به همين دليل با اینکه اصطلاح «نطعى» به طور اجمالى و تقريبى قابل قبول است، اما عنوان «اسنانية لثويه» (دندانى، لثوى) مناسب‌تر و دقیق‌تربه نظر می‌رسد
📚 برگرفته از «پژوهشی در علم تجوید» اثر ابوالفضل علامی
#تجوید
#علامی
#مخارج‌حروف
#طرف‌اللسان
#زبان
#سرزبان
#تیغه‌زبان
#نطعی
💡نکته تجویدی:
مخارج حروف - قسمت شانزدهم
3️⃣ زبان (لسان)
🔸 طرَف اللسان (سر زبان)
📌 از تماس تيغه زبان و پايه دندان‌هاى پیشین (ثنایا) بالا ۳ حرف «د، ت، ط» تولید می‌شود
❇️ تفاوت میان تلفظ «د» و «ت»:
🖌 تنها تفاوت در اين است كه «تاء» از حروف «مهموس» مى‌باشد: يعنى، در توليد آن تارهاى صوتى به ارتعاش درنمى‌آيد
🖌 در حالى كه «دال» داراى صفت «جهر» است: یعنی تارهاى صوتى در آن مرتعش مى‌شود
❗️ نکته:
🔸 «د» و «ت» هردو دارای صفت شدت هستند و در هنگام سکون برای این که صدایشان به گوش برسد باید از مخرج خود کنده شوند
🔹 «د» چون جهر و شدت را باهم دارد از حروف قلقله است. «دال» ساکن به محض شروع تلفظ، از مخرج خود جدا و قلقله آن آغاز می‌شود و در واقع بیشتر مدت‌زمان ادای «د» ساکن به صورت قلقله است
🔹 اما «تاء» صفت همس دارد و پس از این که مدت‌زمان کشش آن به پایان رسید از مخرج خود جدا و صدای آن آشکار می‌شود
✅ «تاء» ساکن (همانند «کاف» ساکن) اگرچه از حروف قلقله نیست، لکن داراى سكون كامل هم نيست، زيرا صفت شدّت سبب مى‌شود به حالت انفجارى توليد شود و اين حالت مخالف با سكون كامل است
📚 برگرفته از «پژوهشی در علم تجوید» اثر ابوالفضل علامی
#تجوید
#علامی
#مخارج‌حروف
#طرف‌اللسان
#زبان
#تیغه‌زبان
#سرزبان
#نطعی