#متن_یادداشت امر به معروف و نهی از منکر مسئولان و نسبت آن با مطالبه گری1 زیست اجتماعی انسان همراه با نوعی وحدت و یگانگی و پیوند میان اعضای جامعه شکل می‌گیرد. این ویژگی، زندگی اجتماعی انسان را از حیات جمعی سایر موجودات متمایز می‌کند. فرهنگ به‌مثابه عامل پیونددهنده اجتماعی، وجه ممیزه حیات اجتماعی انسان با سایر موجودات است. بااین‌حال عوامل مختلفی موجب ایجاد گسست فرهنگی جوامع و ایجاد روابط نامتقارن میان کنشگران اجتماعی و درنهایت بر هم خوردن توازن اجتماعی و فرهنگی می‌شود. ازاین‌رو فرهنگ هر جامعه در معرض آسیب‌های مختلف درونی و بیرونی است که همین امر موجب ایجاد شکاف اجتماعی و فرهنگی می‌گردد. شکاف و گسست اجتماعی ممکن است در دو سطح رخ دهد. سطح نخست شکاف میان اعضای جامعه که ناشی از فاصله فرهنگی و عدم تفاهم و فهم مشترک از ارزش‌های اجتماعی است. سطح دیگر آن میان شهروندان جامعه و حاکمان است. فریضه امربه‌معروف و نهی از منکر در آموزه‌های اسلامی به‌منظور از میان برداشتن این دو سطح از آسیب‌های اجتماعی از طریق زمینه‌سازی و ساخت مطالبه گری مطرح ‌گردیده است. مفهوم «مطالبه گری» و نقد مسئولین توسط شهروندان و ایجاد ظرفیت لازم در میان مسئولین حکومت برای پذیرش نقدها و مطالبات به‌حق شهروندان از مهم‌ترین راهکارهایی است که در متون دینی و ذیل عنوان «النصیحه لأئمه المؤمنین»، به‌عنوان یکی از مصادیق امربه‌معروف و نهی از منکر، ناظر به رفع فاصله و شکاف میان مسئولین و مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «فلا تَکُفُّوا عن مقالهٍ بحقٍّ أوْ مَشُورَهٍ بعدلٍ؛ فإنّی لستُ فی نفسی بفوقِ أنْ أُخْطیءَ و لا آمَنُ ذلک من فعلی إلاّ أنْ یَکفِی اللهَ مِن نَفسِی[۱]؛ پس از گفتن سخن حق یا ارائه مشورتی بر پایه عدل، خودداری نکنید. من، در خودم، این‌گونه نیستم که خطا نکنم و کار خود را از آن ایمن نمی‌دانم، مگر خداوند، مرا کفایت کند». ناظر به اهمیت این سطح از امربه‌معروف و نهی از منکر است. امام (ع) با این‌که خود، معصوم و از عیوب اخلاقی و رفتاری بر کنار است، درعین‌حال، با گفتن این جمله در اصحاب خود انگیزه نقدکنندگی آنان را احیا کرده و تلاش می‌کند تا آنان را به انتقاد و اصلاح و مشورت وادارد؛ همچنان‌که عبارت «فی نفسی» یعنی من در ذات خود از خطا مصون نیستم، گرچه باکفایت الهی می‌توان مصون از خطا بود، ظاهر در ضرورت ایجاد ظرفیت لازم میان مسئولین حکومتی برای نقدپذیری و مطالبه گری و فراهم آوردن انگیزه انتقاد در مردم به‌منظور نقد مسئولین است. ازجمله آسیب‌های بی‌تفاوتی شهروندان نسبت به عملکرد حاکمان ایجاد فاصله میان شهروندان و هیئت حاکمه است که درنهایت موجب ایجاد حکومت‌های خودکامه و پلیسی می‌شود؛ زیرا عدم تفاهم و درک متقابل میان حکمان و مردم به‌تدریج موجبات نارضایتی عمومی از سوی مردم و تلقی نوعی ناکارآمدی نسبت به سیاست‌ها و برنامه‌ها از سوی هیئت حاکمه شده و مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی را که در مواردی می‌تواند همراه با خشونت و اعتراض شدید از سوی شهروندان نسبت به حاکمان صورت می‌گیرد، برانگیخته و به‌ناچار با برخورد شدید و سرکوب با استفاده از قوه قهریه منجر شود و حتی در مواردی زمینه را بر سلطه و حاکمیت اشرار فراهم آورد. همان‌طور که امام علی ع در نامه به امام حسن ع می‌فرمایند «لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّى عَلَیْکُمْ أَشْرَارُکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ»[۲] اگر امربه‌معروف و نهی از منکر را ترک نمایید اشرار بر شما حاکم می‌شوند در این صورت دعا کردن به درگاه خداوند دیگر سودی نخواهد داشت. درواقع رابطه مستمر میان شهروندان و حاکمان و طرح مخالفت‌ها و اعتراضات بدون هیچ هراس و لکنت زبان یا خشونت و خارج از عرف، ضامن تداوم حکومت و اصلاح ساختارها و جلوگیری از هرگونه خشونت و خودکامگی در ساختارهای سیاسی و حاکمیتی خواهد شد. چنانچه امیرالمؤمنین علیه‌السلام از حضرت رسول صلّی‌الله‌علیه‌وآله نقل می‌کند که: «فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلّم یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّهٌ لَا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَعْتَعٍ»[۳] من از رسول خدا صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلّم بارها شنیدم که مى‌فرمود: «ملّتى که حق ناتوانان را از زورمندان، بی‌اضطراب و بهانه‌اى بازنستاند، هرگز رستگار نخواهد شد». بی‌شک ظلم و بی‌عدالتی حاکمان از بزرگ‌ترین مصداق این روایت است. [۱]. شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، ج‏۱۱، ص: ۱۰۲، خطبه ۲۱۶ [۲]. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص: ۴۲۲ [۳]. تحف العقول، النص، ص: ۱۴۲ / شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، ج‏۱۷، ص: ۸۶، نامه ۵۳

📝#متن_یادداشت امر به معروف و نهی از منکر مسئولان و نسبت آن با مطالبه گری (2) موضوعات مهم در امر مطالبه گری موضوعاتی از قبیل عدالت، شفافیت، عمل به قانون، مبارزه با فساد اداری و سیاسی، محیط‌زیست و … از مهم‌ترین موضوعات موردتوجه در بحث مطالبه گری است. هرکدام از این موضوعات دارای ابعاد نظری و چارچوب‌های منطقی است که عدم توجه به آن‌ها می‌تواند به‌واسطه برداشت‌های غیر صحیح و غیر کارشناسانه موجب عدم موفقیت و درنهایت معروف جلوه دادن منکر و منکر جلوه دادن معروف شود. فرایند صحیح مطالبه گری از طریق جامعه‌پذیری درنهایت می‌تواند به تولید گفتمان‌های متنوع در از میان برداشتن کژی‌ها و کاستی‌ها در سطح جامعه شده و مسئولین را خواسته و یا ناخواسته به سمت عمل بر اساس مطالبات صحیح اجتماعی سوق دهد. در این رابطه مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت بحث مطالبه گری عدالت و ضرورت گفتمان سازی در این رابطه می‌فرمایند: مقصود این است که این طلب و خواسته و خواهش به‌عنوان یک خواسته عمده مطرح شود. نباید بگذارید این مطالبه مهم از ذهن‌ها دور شود؛ یعنی بایستی عدالت آن‌چنان از طرف مردم، قشرها و بخصوص جوانان مطالبه شود که هر مسئولی۱۳۸۲خه بنده و چه هر کس دیگری که درجایی مسئول است – ناچار باشد به مقوله عدالت، ولو برخلاف میلش هم ۱۳۸، بپردازد. یک‌وقت است که ما مثلاً به وزارت اقتصاد و دارایی می‌گوییم عدالت را رعایت کن، یا به قوّه قضائیّه می‌گوییم عدالت را رعایت کن؛ اما یک‌وقت به جوانان می‌گوییم شما عدالت را مطالبه کنید. هرکدام معنای خاصی دارد. مطالبه عدالت به معنای این است که عدالت، گفتمان غالب در محیط‌های جوان و دانشجویی شود.[۴] نکته دیگر در راهکارهای مطالبه گری اجتماعی آن است که تلقی از مطالبه گری اجتماعی به‌عنوان مرتبه‌ای از مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر، مستلزم آن است که همه آنچه به‌عنوان احکام و شرایط برای این فریضه مهم در نظر گرفته‌شده، برای مطالبه گری نیز ملحوظ گردد. ازاین‌رو باید مراتب و شرایط مطالبه گری در قالب عدم رضایت به ظلم، ارشاد و هدایت افکار عمومی به مواضع ظلم، اقدام از راه‌های قانونی به‌منظور جلوگیری از تخلفات و انحرافات و در مرحله بعد راهکار تغییر اجتماعی و مشارکت سیاسی در قالب مخالفت و اعتراض مدنی به‌صورت سلسله‌مراتب و رتبه‌بندی موردتوجه قرار گیرد. راهبرد مطالبه گری مهم‌ترین راهکار در تحقّق مطالبه گری صحیح و سالم در جامعه، دخالت مستقیم مردم در امر مطالبه گری بر مبنای «جامعه‌پذیری» صحیح است. جامعه‌پذیری را به «فرآیند مستمر یادگیری که به‌موجب آن افراد ضمن آشنا شدن با نظام حاکمیتی از طریق کسب اطلاعات از نخبگان جامعه و تجربیات به وظایف، حقوق و نقش‌های خویش، به‌ویژه وظایف اجتماعی‌شان در جامعه پی می‌برند» تعریف کرده‌اند. این فرایند درنهایت به ایجاد «گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی غالب» منتهی شده و می‌تواند به ایفای نقش مؤثر شهروندان در مطالبه حقوق و جلوگیری از انواع انحرافات مسئولین و طبقه حاکم کمک کند. ایجاد گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی نیازمند استفاده از ابزارهایی است که در این میان می‌توان از احزاب سیاسی، جایگاه نخبگان سیاسی و اجتماعی، نقش مطبوعات در روشنگری اجتماعی، انجمن‌های سیاسی و سازمان‌های مردم‌نهاد که در یک جامعه سیاسی می‌توانند در راستای گفتمان سازی صحیح و مؤثر ایفای نقش نمایند. طبیعی است که نهادهای یادشده به‌عنوان ابزارهای مطالبه گری ممکن است نقش مثبت یا منفی در تحقّق این هدف ایفا نمایند؛ بنابراین نکته مهم در چگونگی شکل‌گیری این فرایند آن است باید توجه داشت که در هر جامعه‌ای اصول کلی حاکم بر روابط اجتماعی بر اساس یک سری اصول و ارزش‌ها شکل می‌گیرد. ازاین‌رو، در جامعه اسلامی، مبنای مطالبه گری ارزش‌های دینی و اجتماعی است که عامل اصلی پیوند اجتماعی و شکل‌گیری جامعه است. ازاین‌رو، زمانی که گفتمان‌های مطالبه گر در راستای ارزش‌های دینی تحقّق یابد، مطالبه گری مسیر صحیح خود را پیدا می‌کند. [۴]. بیانات مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی، ۲۲/02/۱۳۸۲

📝#متن_یادداشت امر به معروف و نهی از منکر مسئولان و نسبت آن با مطالبه گری(3) آسیب‌شناسی مطالبه گری مطالبه گری عمومی و نظارت عامه اگرچه هم به لحاظ سیاسی و هم به لحاظ فرهنگ دینی از اهمیت ویژه برخوردار است، لکن این مهم با محدودیت‌هایی روبرو است. ازجمله مهم‌ترین این محدودیت‌ها عدم آگاهی کافی نسبت به حقوق و تکالیف و تفکیک میان آنچه هست و آنچه باید باشد، است. این امر، با توجه به ماهیت مطالبه گری و مخاطبان خاص آن‌که حاکمان و مسئولین هستند، منجر به اشکال دیگری می‌شود؛ و آن فراهم آمدن امکان سوءاستفاده سیاسیون و احزاب و گروه‌های سیاسی از این ناآگاهی، به‌منظور ایجاد مطالبات کاذب و درنتیجه ایجاد موج‌های اجتماعی به‌جای گفتمان سازی و سوارشدن بر این امواج در جهت کسب آرای بیشتر و تسلط بر منابع قدرت خواهد شد. در این فضا جریان‌های سیاسی به‌جای ایجاد گفتمان‌های ثابت و اصیل و افزایش آگاهی عمومی نسبت به ارزش‌ها و واقعیات اجتماعی، تلاش می‌کنند تا مطالبات اجتماعی را در جهت نیازهای موقتی و زودگذر و حتی امور عامه‌پسند، به‌عنوان گفتمان ثابت جامعه مطرح نموده و با ارزش نمایی آن‌ها نسبت به فریب افکار عمومی اقدام نمایند. اگرچه در جوامع غیردینی این مسئله با عنوان «قدرت نرم» موردبحث قرارگرفته و توجیه می‌شود، لکن در یک جامعه مبتنی بر فرهنگ و ارزش‌های دینی توسل به این روش‌ها قابل توجیه نیست؛ بنابراین «نظام نخبگانی» در هر جامعه‌ای اگرچه نقش اساسی و محوری در آگاهی بخشی و هدایت افکار عمومی به سمت مطالبات صحیح و ارزش‌های واقعی اجتماعی ایفا می‌کند، لازم است حساسیت ویژه‌ای نسبت به استفاده‌های ابزاری سیاسیون از این موقعیت‌ها داشته باشند. درواقع ماهیت قدرت‌طلبی احزاب و خلاف واقع نشان دادن رفتارهای رقبای سیاسی به‌منظور کسب رأی بیشتر و یا بزرگنمایی اشکالات و ایرادات دیگران در جهت فریب افکار عمومی می‌تواند منجر به شیوع رفتارهای خلاف اخلاق و ضد ارزش در جامعه گردد که در فرایند مطالبه گری باید موردتوجه قرار گیرد. همچنان که نبود نهادهای اجتماعی نظام‌مند و متشکل از جامعه نخبگانی جامعه نیز می‌تواند مطالبه گری را دچار عوام‌زدگی و دوری از واقعیات و اهداف خود نماید که در ادامه به‌صورت مستقل به آن اشاره خواهد شد. مطالبه گری و تشکل‌های نخبگانی یکی از راه­های مؤثر در حوزه مطالبات مردم از دولت و مسئولین ایجاد و تشکل‌های نخبگانی است. ازآنجایی‌که بدنه دولت­ها، بدنه کارشناسی و تخصصی است و مردم در بسیاری از موضوعات سیاست‌گذاری و اجرای آن‌ها قادر نیستند به‌صورت مستقیم دخالت کنند؛ ازاین‌رو لازم است واسطه‌ای میان مردم و حاکمیت شکل بگیرد تا هم نیازهای واقعی مردم را بشناسد و هم قادر باشد آن‌ها را به زبان کارشناسی برگرداند و علاوه بر این‌ها نسبت به سیاست‌گذاری‌های کلان و خرد بتواند واکنش مناسب از خود نشان دهد. به‌عبارت‌دیگر نخبگان متخصص در جامعه اسلامی نقش به سزایی در تحقق مطالبه گری از مسئولین در حیطه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی دارند. بااین‌حال چند آسیب در این زمینه وجود دارد که لازم است به آن‌ها توجه شود. ۱- آسیب مدیریت؛ منظور از آسیب مدیریت، مدیریت تشکل‌های نخبگانی است. درواقع در مدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد، کسانی که قصد دارند آن‌ها را مدیریت کنند تا از اهداف خود برسند باید توانایی بالایی از هر یک از افراد تشکل داشته باشد تا قادر باشند جریان را بر اساس اهداف مطلوب نظارت و کنترل کنند. درواقع رأس بدنه تشکل و فراتر از آن باید نگاه مدیریتی کلان نسبت به این بحث نخبگانی داشته باشد. به‌عبارت‌دیگر مدیریت جریان، برای ایجاد وحدت در ابعاد اقتصادی اجتماعی و سیاسی و همراه کردن حجم وسیعی از نخبگان حوزوی و دانشگاهی در جریان، می‌بایست با استفاده از امکانات متناسب، دورنمای کلانی را برای خود ترسیم کند. ازاین‌جهت بحث مدیریت یکی از آسیب‌های بزرگ کار است. نمونه چنین مدیریتی را می‌تواند در احزاب سیاسی مشاهده کرد که معمولاً آن‌ها در قالب ائتلاف دنبال مجموعه مدیریتی واحدی هستند تا نتوانند جریان‌ها را با خود همراه کنند. در بحث نخبگان هم نیازمند چنین مدیریت کلانی هستیم؛ بنابراین اگر بنا است جریانی در سطح نخبگان شکل بگیرد لازم است نوعی وحدت و تشریک‌مساعی میان نخبگان حوزه و دانشگاهی شکل بگیرد.

📝#متن_یادداشت امر به معروف و نهی از منکر و امنیت جامعه محور دکتر محمد تقی کریمی۱ امر به معروف و نهی از منکر از مهم‌ترین فریضه‌های الهی است که بر هر مسلمانی واجب گردیده است. اهمیت این فریضه بزرگ بر زندگی فردی و اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. با این حال دست‌یابی به جایگاه واقعی و نقش این فریضه در جامعه اسلامی مستلزم توجه به تأثیر مستقیم آن بر زندگی فردی و اجتماعی است. یکی از مهم‌ترین این تأثیرات، تأثیر امر به معروف و نهی از منکر در تأمین امنیت اجتماعی، به عنوان یکی از حقوق اساسی انسان‌ها است. در مسأله امنیت و ارهکارهار تأمین آن، به گونه‌ای که کمترین آسیب به شهروندان وراد شده و در عین حال بیشترین منافع را برای آن‌ها به ارمغان بیاورد، نظریات مختلف و دکترین‌های امنیتی متفاوتی ارائه شده است. امنیت را به طور کلی در دو سطح سلبی و ایجابی می‌توان مورد ارزیابی قرار داد. در جنبه سلبی، امنیت بر نبود خطر و تهدیدات استوار است و آن را به «حالت فراغت نسبی از تهدید یا حمله یا آمادگی برای رویارویی با هر تهدید و حمله» تعریف کرده‌اند. همچنان‌که امنیت در گفتمان ایجابی را می‌توان به تأمین و تضمین آسایش و آسودگی و احساس اطمینان در انجام امور اجتماعی تعریف نمود. در پرتو مفهوم امنیت دکترین‌های امنیتی ناظر به بحث چگونگی تأمین و احساس آن در سطح ملی و بین المللی ارائه شده است. این دکترین‌ها عمدتاً از امنیت متمرکز و تحلیل‌ها بر محور وظیفه دولت در حراست از امنیت شهروندان از مخاطرات و ناامنی‌های اجتماعی و تهدیدات خارجی شکل می‌گیرد. بر اساس یک تعریف امنیت اصولا امری درونی است و از درون انسان نشات می‌گیرد و ارتباط وثیقی با ایمان دارد. هر گاه آدمی بتواند به مدیریت عقل خویش تعادل لازم را بین قوای درونی خود مانند غضب، شهوت و … برقرار کند انسان ایمنی است. انسان‌های ایمن جامعه ایمن و انسان‌های ناایمن جامعه نا ایمن را تشکیل می‌دهند. بر اساس این تعریف تأمین امنیت به معنای تربیت انسان‌های سالم و توسعه عقلانیت در همه حوزه‌ها و ابعاد زندگی اجتماعی است. مفهوم امنیت در حوزه‌های مختلف، شامل امنیت اجتماعی، امنیت اقتصادی، امنیت فردی، امنیت عمومی، امنیت فرهنگی، امنیت ملی و امثال آن بر اساس این مفهوم قابل تعریف است. همچنین تحقّق امنیت پایدار در کلیت نظام سیاسی متوقف بر درک صحیح از این مفهوم است. بر اساس این تعریف امنیت پایدار زمانی امکان‌پذیر و تضمین شده است که احساس ضرورت و مسئولیت ایجاد امنیت امری عمومی و احساسی همگانی باشد. به عبارت دیگر تأمین امنیت در یک نظام مردم سالار اسلامی متوقف بر این امر است که همه اعضای جامعه سیاسی به یک میزان درباره مسائل و موضوعات آن احساس مسئولیت کنند. این درک از مفهوم امنیت را می‌توان به عنوان «دکترین امنیت جامعه محور» مورد ارزیابی قرار داد. تلقی از امنیت به مثابه مفهومی جامعه محور متکی بر راهبردهایی است که بهترین و بیشترین ره‌آورد و نتیجه را به همراه داشته و در عین حال کم‌ترین آسیب را متوجه شهروندان به عنوان صاحبان حق امنیت به ارمغان آورد. یکی از مهم‌ترین کارکردهای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، که تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است، ایجاد امنیت از طریق دخالت مستقیم مردم به عنوان ناظران اجتماعی و عمومی در سطح جامعه است. دخالت انسان‌های سالم و ایمن (بنابر تعریف مذکور از امنیت) در شناخت و تشخیص انحرافات و عوامل ناامنی اجتماعی و مواضع ناایمن و تلاش برای ترمیم آسیب‌های اجتماعی، مهم‌ترین کارکرد امر به معروف و نهی از منکر در این دکترین است. در این سیستم سهم اعظم امنیت در سطح اجتماع و رصد آن بر عهده خود مردم نهاده شده و دولت و حاکمیت نقش آموزش و نظارت کلی را برعهده دارد. با این حال ممکن است این ابهام وجود داشته باشد که سپردن امنیت به مردم و اجازه به دیگران برای دخالت در امور یکدیگر خود عامل فساد و ناامنی در جامعه شده و با ایجاد سوء ظن و بدبینی و تحریک حس جست‌وجو و تجسس امنیت روانی جامعه در معرض خطر قرار گیرد. این اشکال ناشی از عدم توجه به ماهیت و ابعاد فریضه امر به معروف و نهی از منکر و نقش اصلاحی آن در سطح جامعه دینی است. توجه به ابعاد مختلف احکام اسلامی و نگاه همه جانبه تحلیل ماهیت و ابعاد امنیت جامعه‌محور می‌تواند ضمن پاسخ به این ابهام و سایر ابهامات کارکردی و اجتماعی فریضه امر به معروف و نهی از منکر راهکار عملی و عینی برای تحقّق امنیت را فراهم سازد. [۱] مسئول گروه علوم سیاسی پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر