#موضوع_مقاله جایگاه سوره حمد در سیر نزول و چگونگی توجیه فاتحه الکتاب بودن سوره حمد با اثبات جایگاه پنجم در سیر نزول نظر استاد بهجتپور پیرامون جایگاه سوره حمد در سیر نزول قرآن و نقد دیگر اقوال👇👇 به زودی در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی 👇👇 این سوره به اتفاق همه‎ی دانشمندان علوم قرآنی، مکی، و پنجمین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبراکرم، پس از سوره‎ی مدثر و پیش از سوره‎ی مسد است. مطابق جدول‎های مسند یادشده در مقدمه‎ی تفسیر، فقط در سند ابوصالح از ابن‎عباس (جدول ردیف ششم) که از تاریخ یعقوبی نقل شده است و نقل جابر بن زید (جدول ردیف دهم) که از الاتقان نقل شده است، و جدول ترکیبی مرحوم معرفت و الازهر مصر، این سوره پنجمین سوره‎ی نازل‎شده است؛ امّا در برخی روایات ترتیب نزول، سوره‎ی حمد نیامده است که از این قرارند: سندهای عطا از ابن‎عباس به‎نقل از مجمع (ردیف 2 جداول مقدمه)، عطا از ابن‎عباس به نقل از المقدمتان (ردیف 3)، و عطا از ابن‎عباس به نقل از فضائل القرآن (ردیف 4)، سند مجاهد از ابن‎عباس یا عکرمه و حسن (ردیف 5)، سند عکرمه یا ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف 7) و تلفیقی الفهرست (ردیف 8). این سوره، از جدول‎های غیرمسند، در چهار سند اول ذکر نشده است. در جدول‎های ترکیبی هم در جدول زرکشی و خازن نیامده است. در مصحف ابن‎مسعود، این سوره وجود نداشته است. ظاهراً دلیل حذف سوره‎ی حمد از این جدول‎ها، این است که سوره‎ی حمد را عدل و برابر قرآن شمرده‎اند و به‎دلیل عظمتش، در ضمن سوره‎ها به‎حساب نیاورده‎اند. علاوه بر سند سعید بن مسیب از علی در جداول مسند (ردیف اول جداول)، برخی از دانشمندان بر این اعتقادند که سوره‎ی حمد، اوّلین سوره‎ی نازل‌شده است. شواهدی که ایشان بر این ادعا آورده‌اند، چنین است: 1. پیامبر اکرم فرمودند: «لَاصَلَاةَ اِلَّا بِفَاتِحَةِ الکِتَابِ؛ هیچ نمازی بدون فاتحة الکتاب، نماز نیست.» روشن است که پیامبر9 از نخستین ایام رسالت، نماز می‎خواندند؛ پس این سوره باید پیش از دیگر سوره‎ها، حتّی پیش از سوره‎ی علق نازل ‌شده باشد. 2. این سوره در روایات رسیده از پیامبر اکرم، فاتحة الکتاب نامیده شده است و مراد از فاتحة الکتاب، آغاز وحی قرآن و کتاب آسمانی به این سوره، و به‎منزله‎ی کلید ورود به قرآن بوده است. 3. این سوره، نخستین سوره‎ای است که به‌طور کامل نازل شد. در اولین سال آغاز وحی، هرچند چهار سوره پیش از حمد نازل شد، هیچ‌کدام به‌طور کامل و یا یک‎مرتبه نازل نگشت. به‎نظر می‎رسد که این شواهد، نمی‎توانند دلیل نخستین بودن سوره‎ی حمد در ترتیب نزول باشد؛ زیرا این‌که هیچ نمازی بدون فاتحة‎ الکتاب نیست، مانند این است که گفته شود: «لَاصَلَاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ؛ نماز بدون طهارت (غسل یا وضو) نماز نیست»، درحالی‎که تشریع وضو و غسل، در آیه‎ی چهل و سوم سوره‎ی نساء (نزول 92) و آیه‎ی ششم سور‎ه‎ی مائده (نزول 113)، یعنی آخرین سوره‎های مدنی صورت گرفت و ظاهراً مسلمانان تا آن زمان، به طهارت مکلف نبوده‌اند. بنابراین مراد روایت، شرط بودن حمد و طهارت (غسل یا وضو)، برای نماز پس از تشریع آن‌هاست و نه پیش از آن زمان. علاوه بر این، به یقین، پیامبر پیش از رسالت، یعنی در دوران نبوّت و سال‎های منتهی به رسالت، به نماز و راز و نیاز اشتغال داشته‎اند، چنان‌که براساس یکی از برداشت‎ها، نهی پیامبر از نماز، ازسوی ابوجهل، که در سوره‎ی علق به آن اشاره شد، شاهد آن است و کلمه‎ی سجده در آیه‎ی آخر همان سوره، که سجده‎ی واجب دارد: «کلَّا لَاتُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» در تفسیر برخی مفسّران، بر نماز حمل شده است؛ یعنی ظاهراً ویژگی خاص نماز پیامبر سجده بود، برخلاف نماز مشرکان، که ویژگی اصلی آن سوت و کف بود: «وَ مَا کَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاءً وَ تَصْدِیَة». اگر حضرت در دوره‎ی نبوت و پیش از رسالت، نماز می‎خوانده است، آیا همراه با فاتحة‎الکتاب بوده؟ اگر در آن زمان (نبوت) فاتحة الکتاب بر ایشان نازل هم ‌شده باشد، به‎عنوان قرآن نبوده؛ زیرا نزول اصطلاحی قرآن، پس از آغاز رسالت است. بنابراین در زمان دیگری باید منتظر می‎ماند تا این سوره به‎عنوان قرآن، نازل شود.