تزریق:
محمّدعلی تربیت درباره شعر تزریق می‌گوید:
«تزریق صنعتی است از صنایع بدیعی که در عهد صفویه رواج گرفته... تزریقی اردبیلی پیشوای این سبک سبُک بوده و پیش از همه در این میدان اسب خود به جولان آورده است.» (دانشمندان آذربایجان؛ ص ۸۵)
عبدالحسین زرین‌کوب در بخش شعر عامیانه و نمایش تزریق را از انواع شعرهای عامیانه و سرگرم کننده برمی‌شمارد و می‌نویسد:
«یک نوع آن عبارت است از شعر بی‌معنی که در واقع شعر نیست با این همه چنان در آنها گوینده قیافۀ جدی دارد و با چنان صلابتی سنّت‌های وزن و قافیه را رعایت می‌کنند که یک لحظه انسان می‌تواند شوخی بودنش را فراموش کند.» (شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب؛ ۱۳۷۲؛ ص ۱۷۱-۱۷۲)
نیکو بخت معتقد است:
«تزریق گویی که از نمونه‌های نقیضه در شعر فارسی و از مصطلحات شاعران عصر صفوی است، با توجه به نوع اشعاری که در تذکره‌ها تحت عنوان تزریق یاد شده می‌توان شعر تزریقی را چنین تعریف کرد: تزریق در اصطلاح شعر به نوعی تقلید مسخره آمیز و مضحک "نقیضه" اطلاق می‌شود که در آن شاعر با به‌کار گرفتن کلمات با معنی ابیاتی موزون و مقفّی امّا به کلی فاقد معنا به استقبال اشعار جدّ متقدّمان یا معاصران در همان سبک قالب و وزن می‌سازد. تزریق در تذکره‌ها با عناوین دیگری مانند: "مسلوب‌المعانی" "سهوالّلسان" "تزریق‌گویی" و "تزریق‌خوانی" آمده است.» (هجو در شعر فارسی؛ ۱۳۸۰؛ ص ۱۰۹)
نمونه تزریق در دو بیت زیر:
روزی که ز عشق می‌زدم لاف
اردک‌بچه می‌فروخت علّاف
یا
میمون برهنه عار دارد
در مدرسه اعتبار دارد
(سام‌میرزا صفوی؛ تذکرۀ تحفۀ سامی)
یکی از مهمترین ویژگی‌های تزریق هنجارگریزی در ترکیبات زبانی‌است، به‌گونه‌ای که شاعر تزریق‌گو می‌کوشد با این کار میان واژگان بی‌مناسبت پیوند برقرار سازد: شیر وزغ، دلّال مگس، کُلَه‌خود باران، دراعه‌‌ای ز بادنجان، پشم وزغ. این خصیصه بر پایه ایجاد رابطه میان واژگان بی‌تناسب استوار است.
گاه در این نوع اشعار ابیاتی وجود دارد که به زحمت می‌توان برای آنها معنایی در نظر گرفت امّا این معنی در ارتباط با سایر ابیات رنگ می‌بازد، مانند بیت دوم از سه بیت زیر:
تو کیستی و قبیله‌ات چیست
سی و سه کشید غایتش بیست
بابای تو یازده نخود داشت
نِی می‌زد و اسفناج می‌کاشت
دندان چپ دریچه کور است
آدینۀ کهنه بی‌حضور است
(شفیعیون؛ هیاهوی هیچ؛ ۱۳۸۹؛ ص ۲۴)
می‌دانیم دوره صفوی که عصر پیدایش تزریق است دوره رواج بازار شاعری است و مردم در هر سن و شغلی به سرودن روی آورده‌اند قطعاً در بین خیل کثیر این شاعران کم نیستند افرادی که در حوزه ادب و شعر سررشته نداشتند.
می‌توان آثار تزریقی را نوعی واکنش طنزآمیز نسبت به اشعار دشوار دوره صفوی دانست. در میان آثار شاعران سبک هندی کم نیستند ابیاتی که از شدت باریکی خیال و پیچیدگی مضمون معنای روشنی ندارند. در چنین شرایطی می‌توان یکی از زمینه‌های پدید آمدن تزریق را مبارزه با طرز تفکر این دست از شاعران دانست.
📃مقاله: تزریق در شعر عصر صفوی
🖊نگارندگان: رقیه فراهانی، علیرضا فولادی