ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ بررسی: این حدیث بدون سند ثبت شده اما از نظر محتوا، بیانگر چند نکته است: الف) نزد حسن بن جهم - که خود از راویان ثقه و صاحب کتاب می باشد[10] – معیار قبول روایت، ثقه بودن راوی می باشد برای همین می پرسد: «هر دو ثقه هستند دو حدیث مختلف برای ما می آورند و ما نمی دانیم کدامیک حق است». همچنانکه حارث بن مغیره از امام صادق علیه السلام نقل کرده: «إِذَا سَمِعْتَ مِنْ أَصْحَابِكَ الْحَدِيثَ وَ كُلُّهُمْ‏ ثِقَةٌ فَمُوَسَّعٌ عَلَيْكَ حَتَّى تَرَى الْقَائِمَ فَتَرُدَّهُ عَلَيْهِ»[11]: (اگر از اصحابت حدیث شنیدی و همه شان ثقه بودند بر تو فراخ است (عمل به هر یک) تا قائم را ببینی و آن را بر وی عرضه نمایی). ب) معیار موافقت با قرآن تنها در صورت تعارض دو حدیث مطرح شده است. البته در این حدیث سخن از شباهت است نه موافقت، و شباهت را نیز در قرآن و احادیث ثابت، توأم می داند نه جداگانه: «اگر شبیه آن دو بود از ماست و اگر شبیه آن دو نبود از ما نیست». همچنین ظاهراً فرقی بین سوال اول و دوم راوی نمی باشد، ولی پاسخ امام علیه السلام نسبت به آن دو، متفاوت است؛ بله در سوال اول صحبتی از وثاقت راویان دو حدیث نیست. و البته این احتمال هست که این دو سوال، دو روایت مجزا از هم باشند که اشتباهی یک حدیث تلقی شده اند، زیرا در نقل مرحوم عیاشی تنها سوال اول وجود دارد. و در این میان، احادیث متعددی هست که اصلاً معیار موافقت و مخالفت با قرآن را مطرح نکرده است که ما به علت طولانی شدن بحث از ذکر آنها خودداری می کنیم. و به خاطر آنچه گفته شد، سرور حدیث شناسان شیعه یعنی شیخ حر عاملی، معیار عرضه احادیث به قرآن را تنها در مورد احادیثی که صدور آنها از معصوم مشکوک است و نیز دو حدیث متعارض، جاری دانسته است.[12] [1] . يونس: 15 [2] . حشر: 7 [3] . عیون أخبار الرضا علیه السلام ج2 ص20-21 ح45 [4] . يونس: 15 [5] . حشر: 7 [6] . «قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه كان شيخنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الوليد رضي الله عنه سيّئ الرأي في محمد بن عبد الله المسمعي راوي هذا الحديث و إنما أخرجت‏ هذا الخبر في هذا الكتاب لأنه كان في كتاب الرحمة و قد قرأته عليه فلم ينكره و رواه لي‏». عیون أخبار الرضا علیه السلام ج2 ص21-22 [7] . وسائل الشیعة ج27 ص118 ح29 [8] . المقنع ص457-458 [9] . الإحتجاج ج2 ص357. و صدر آن به همین مضمون از امام کاظم علیه السلام: تفسیر العیاشی ج1 ص9 ح7 [10] . رجال النجاشی ص50 رقم109 [11] . الإحتجاج ج2 ص357 [12] . الثامنة: في وجوب عرض الحديث المشكوك فيه، و الحديثين المختلفين على القرآن و قبول ما وافقه خاصة. الإیقاظ من الهجعة ص20 ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ••ᚙ (۴)