✳️ بررسی وقت مغرب شرعی بر اساس روش اجتهادی روایت محور و فقاهت مدار (بخش 21)
بررسی روایت بیست و سوم
4849- 23- وَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى جَمِيعاً عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَى بْنِ يَسَارٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْمَسْعُودِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَيْرِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ سُلَيْمَانَ وَ أَبَانِ بْنِ أَرْقَمَ وَ غَيْرِهِمْ قَالُوا أَقْبَلْنَا مِنْ مَكَّةَ حَتَّى إِذَا كُنَّا بِوَادِي الْأَخْضَرِ إِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ يُصَلِّي وَ نَحْنُ نَنْظُرُ إِلَى شُعَاعِ الشَّمْسِ فَوَجَدْنَا فِي أَنْفُسِنَا فَجَعَلَ يُصَلِّي وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَيْهِ (حَتَّى صَلَّى رَكْعَةً وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَيْهِ) وَ نَقُولُ هَذَا مِنْ شَبَابِ أَهْلِ الْمَدِينَةِ- فَلَمَّا أَتَيْنَاهُ إِذَا هُوَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ× فَنَزَلْنَا فَصَلَّيْنَا مَعَهُ وَ قَدْ فَاتَتْنَا رَكْعَةٌ فَلَمَّا قَضَيْنَا الصَّلَاةَ قُمْنَا إِلَيْهِ فَقُلْنَا جُعِلْنَا فِدَاكَ هَذِهِ السَّاعَةَ تُصَلِّي فَقَالَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ الْوَقْتُ.
أَقُولُ: صَدْرُ الْحَدِيثِ يَدُلُّ عَلَى أَنَّهُ كَانَ مُقَرَّراً عِنْدَ الشِّيعَةِ أَنَّهُ لَا يَدْخُلُ الْوَقْتُ قَبْلَ مَغِيبِ الْحُمْرَةِ الْمَشْرِقِيَّةِ وَ لَعَلَّهُ× صَلَّى ذَلِكَ الْوَقْتَ لِلتَّقِيَّةِ وَ يَحْتَمِلُ كَوْنُهُ صَلَّى بَعْدَ ذَهَابِ الْحُمْرَةِ بِالنِّسْبَةِ إِلَى الْوَادِي وَ يَكُونُ الشُّعَاعُ خَلْفَ الْجَبَلِ إِلَى نَاحِيَةِ الْمَغْرِبِ وَ قَدْ رَآهُ الْجَمَاعَةُ مِنْ أَعْلَى الْجَبَلِ وَ قَدْ ذَكَرَ ذَلِكَ الشَّيْخُ أَيْضاً وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.
1. تخریج و سند
این حدیث نیز تنها در منبع پیشین؛ یعنی امالی شیخ صدوق بازتاب یافته است و در سند آن افراد ذیل قرار دارند:
علی بن حسین بن بابویه، مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بن احمد بن ولید، أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى العطار، سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قمی، مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ، مُوسَى بْنِ يَسَارٍ الْعَطَّارِ، الْمَسْعُودِيِّ، عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، الرَّبِيعِ بْنِ سُلَيْمَانَ وَ أَبَانِ بْنِ أَرْقَمَ.
در این روایت مُوسَى بْنِ يَسَارٍ الْعَطَّارِ، مسعودی و ربیع بن سلیمان مجهول و عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَيْرِ زیدی ممدوح است. از این جهت روایت بر اساس نظر مشهور ضعیف است.
2. متن
یک؛ قَالُوا أَقْبَلْنَا مِنْ مَكَّةَ؛ ظاهراً به هنگام بازگشت از مکه بوده است.
دو؛ حَتَّى إِذَا كُنَّا بِوَادِي الْأَخْضَرِ؛ در نسخه امالی صدوق و بحار «وادی الاجفر» آمده که در سی و سه فرسخی مکه قرار دارد.
سه؛ إِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ يُصَلِّي وَ نَحْنُ نَنْظُرُ إِلَى شُعَاعِ الشَّمْسِ؛ ما به آفتاب چشم دوخته بودیم تا غروب آن را احراز کنیم. در این حال دیدیم که فردی نماز می‌خواند. از ادامه روایت بر می‌آید که مراد از شعاع خورشید، شعاع هنگام غروب آن و انتظار آنان برای خواندن نماز مغرب بوده است.
چهار؛ فَوَجَدْنَا فِي أَنْفُسِنَا؛ پیش خود خشمناک شدیم که چگونه هنوز مغرب نشده، این شخص نماز مغرب می‌خواند.
پنج؛ فَجَعَلَ يُصَلِّي وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَيْهِ؛ ظاهراً یعنی پشت سر او حرفی می‌زدیم. در برخی از نسخه‌ها چنین آمده است: (حَتَّى صَلَّى رَكْعَةً وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَيْهِ)؛
شش؛ وَ نَقُولُ هَذَا مِنْ شَبَابِ أَهْلِ الْمَدِينَةِ؛ یعنی اقتضای جوانی چنین شتابی است.
هفت؛ فَلَمَّا أَتَيْنَاهُ إِذَا هُوَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ×؛ وقتی نزد او رفتیم، دیدیم که امام صادق× است!
هشت؛ فَنَزَلْنَا فَصَلَّيْنَا مَعَهُ وَ قَدْ فَاتَتْنَا رَكْعَةٌ؛ پیاده شدیم و با ایشان نماز جماعت خواندیم و یک رکعت را از دست دادیم؛ یعنی یک رکعت به جماعت نرسیدیم.
نه؛ فَلَمَّا قَضَيْنَا الصَّلَاةَ قُمْنَا إِلَيْهِ فَقُلْنَا جُعِلْنَا فِدَاكَ هَذِهِ السَّاعَةَ تُصَلِّي؛ با تعجب پرسیدیم که آیا شما در این ساعت نماز مغرب می‌خوانید؟ این امر از وجود تصور اشتباه حاکم بر شیعه که می‌انگاشتند وقت مغرب حتماً پس از ذهاب حمره مشرقیه است، حکایت دارد.
ده؛ فَقَالَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ الْوَقْتُ؛ وقتی خورشید غائب شود، وقت نماز مغرب در رسیده است.
3. تحلیل
یک؛ از این روایت بدست می‌آید که عموم اصحاب اهل بیت^ تحت تاثیر ابوالخطاب یا تحت تاثیر برخی از فتاوای عامه، نماز مغرب را تاخیر می‌انداختند، اما امام صادق× به صراحت وقت آن را غیبوبت شمس دانسته است.