🔸 تحریف برخی ناسخین در عبارتی از زیارت جامعه کبیره / لزوم تبحّر برای حدس تصحیفات و تحریفات در متون روایی 🎙 استادِ محقق سید محمدجواد شبیری زنجانی حفظه الله 💠 در بحث فلسفه‌ی علم، یکی از توانایی‌های نظریّه‌ی علمی را، قدرت پیش‌بینی می‌دانند. در بحث #تصحیف و #تحریف نیز قدرت پیش‌بینی سقط، اهمّیّت زیادی در کشف سقط دارد و این قدرت برای آشنایان به اسناد و تصحیفات و تحریفات، در مرتبه‌ی بالایی وجود دارد. 💠 به تناسب، ذکر این مطلب سودمند است که زمانی از حاج آقای والد1️⃣ درباره‌ی معنای «حُجَجِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى‏»2️⃣ در زیارت جامعه‌ کبیره سؤال کردم. ایشان فرمودند: باید در این‌جا بین نسخه بدل و نسخه اصلی جمع شده باشد، زیرا در مقابل آخرت، گاه دنیا قرار گرفته و گاه اولی قرار می‌گیرد. برای روشن شدن این امر، باید تمام نسخ موجود از جامعه‌ کبیره را مشاهده کرد. بنده با مراجعه به نسخ زیارت، مشاهده کردم که «حُجَجِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى‏» نقل کتاب من لا یحضر الفقیه است ولی در عیون اخبار الرضا علیه السلام «حُجَجِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى‏»3️⃣ است و دنیا در آن وجود ندارد.4️⃣ 💠 هر چند در اصطلاحات قرآنی، در مقابل آخرت، گاهی اولی قرار می‌گیرد، امّا در استعمالات متأخّر، مانند استعمالات روایی، به طور متعارف در مقابل آخرت، دنیا قرار می‌گیرد، و همین باعث می‌شود ناسخ با دیدن کلمه‌ی آخرت، به دنیا منتقل شده و دنیا را بنویسد، یا در حاشیه، اولی به دنیا تفسیر شده باشد و در نسخ بعدی، این تفسیر به گمان حذف شدن، به متن اصلی منتقل شده باشد.5️⃣ برای حاج آقای والد که به نسخ آشنایی دارند، در نگاه اوّل، حدس و گمان به تحریف ایجاد شد و اگر کسی غیر از ایشان بود، شاید برای او حدس هم تحقّق پیدا نمی‌کرد. ⏺ پاورقی‌ها: 1️⃣ حضرت آیةالله سید موسی شبیری زنجانی حفظه الله 2️⃣ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج2، ص610 3️⃣ عیون اخبار الرضا علیه السلام: ج2، ص273 4️⃣ علی مشکینی اردبیلی، در پاسخ به سؤالی در این باره می‌نویسد: در برخی از نسخه‌ها عبارت این است: «و حجج الله علی أهل الآخرة و الأولی» و ظاهراً این نسخه بهتر و درست‌تر است و روی نسخه‌ی اوّل نیز ممکن است تکرار نباشد و مراد از «اهل الآخرة»، نیکان و گروندگان به آخرت، و مراد از «اولی» اهل دنیا و بَدان باشد. ... محقّق نراقی در مشکلات العلوم، معانی دیگری بر این جمله ذکر فرموده که از بطون معانیِ این جمله محسوب می‌شوند. (کشکول حکمت: ص128) 5️⃣ شارحان زیارت جامعه کبیره، در تفسیر «الاولی» همگی هم‌نظر نیستند و احتمالاتی را ذکر کرده‌اند. #نگارنده طی تحقیقی، برخی نظرات آن‌ها را ذکر می نماید: 1- علّامه محمّد تقی مجلسی (م 1070 ق) چند احتمال برای آن ذکر کرده است: به معنای دنیا برای تأکید یا رعایت سجع؛ به منزله‌ی صفت برای حجج یعنی اوّلین حجج الهیّه؛ برای تفضیل یعنی آن‌ها اکمل حجج الله هستند. (روضة المتّقین: ج5، ص463) ایشان در لوامع صاحبقرانی آن را به معنای عالم قبر نیز تفسیر کرده‌ است. (لوامع صاحبقرانی: ج8، ص690) 2- علّامه محمّد باقر مجلسی (م 1110 ق) آن را به معنای دنیا می‌داند و معتقد است که تکرار آن برای تأکید دنیا می‌باشد. البته ایشان به عنوان احتمالی دیگر، مراد از اولی را عالم میثاق می‌داند. (ملاذ الأخیار: ج9، ص253؛ بحار الأنوار: ج99، ص136) 3- سیّد محمّد بن عبدالکریم طباطبایی (م حدود 1160 ق) جدّ سیّد بحرالعلوم، تمامی احتمالات موجود در کلام مجلسیین به جز عالم قبر را ذکر کرده است. (الأعلام اللامعة فی شرح الجامعة: ص126-127) 4- شیخ احمد أحسایی (م 1241 ق) با خلاف ظاهر دانستن اکثر احتمالات بالا، معتقد است بنا به برخی شواهد روایی «ایّام الله ثلاثة: یوم القائم علیه السلام و یوم الموت (یا یوم الکرّة) و یوم القیامة»، مراد از اولی، رجعت آل محمّد علیهم السلام یا قیام حضرت قائم علیه السلام یا اعمّ از این دو می‌باشد. (شرح الزیارة الجامعة الکبیرة: 1/277) 5- سیّد عبدالله شبّر (م 1242 ق) و فقیه معاصر سیّد علی حسینی صدر در تفسیر مراد از اولی، به دو احتمال پیش گفته در کلام مجلسی دوم یعنی به معنای دنیا برای تأکید، یا عالم ذرّ اکتفا می‌نمایند. (الأنوار اللامعة فی شرح الزیارة الجامعة: ص76؛ فی رحاب الزیارة الجامعة: ص 138) 6- شیخ جواد کربلایی (م 1432 ق) در شرح مبسوط خود پیرامون زیارت جامعه کبیره، علاوه بر احتمالات مذکور در کلام آخوند ملا محمّد تقی (مجلسی اوّل)، از احتمالی دیگر با عنوان موجودین در عالم ارواح و ذرّ نیز یاد می‌کند. (الأنوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة: ج2، ص254) 🌐 https://t.me/zobdatolfavaed/183 @tafaqqoh 🔽🔽🔽