ازش پرسيدم: آيا بچه‏ها توضيح مى‏دادند كه چه طور خورشيد بيرون آمد و قهر كرد و رفت و يا چه طور ماهى سياه كوچولو، حربه‏اى را كه از سوسمار گرفت، نگهدارى كرد. آن حربه را كجايش نگه داشت و با خودش برد؟ دوستم توى فكر رفت. ادامه دادم: رفيق! تو مى‏خواهى با اين داستان‏ها و با آن روش تربيتى خودت به بچه‏ها چه چيز ياد بدهى؟ هدف را؟ عشق را؟ راه را؟ و يا وسيله‏ى حركت و پاى رفتن را؟ او از غرورش جدا شده و با شيطنتش راه مى‏رفت. توضيح خواست كه‏ مقصودت چيست؟ گفتم: گاهى به بچه‏ها هدف مى‏دهيم كه مثلًا تهران خوب و قشنگ است و گاهى عاشقش مى‏كنيم و با شعارها گرمش مى‏سازيم و گاهى راه تهران را نشانش مى‏دهيم و گاهى ماشين برايش مى‏خريم. حالا شما به بچه‏ها چه مى‏دهى؟ هدف يا علاقه يا راه يا پا؟ هر كدام را كه گفت، رد كردم؛ چون هدف تزريقى نبود و عشق شعارى نبود و راه و پا دادن، تنبل پرورى بود. هنگامى كه كودك عاشق شد و هدف را انتخاب كرد، خودش راهش را مى‏يابد و وسايلش را تهيه مى‏كند. رفيق خودش را باخته بود و مى‏خواست از من حرفى بيرون بياورد و چوب بزند. من هم مى‏گفتم: آخوندها كه چيزى ندارند ... شعار مى‏دهند و نتيجه‏ى اخلاقى مى‏گيرند ... خيلى عذر خواهى كرد كه قصد اهانت نداشتم و من هم فرار كردم كه من مى‏خواستم او را خالى كنم. او يك دنيا مطالعه انبار كرده بود و خودش را در جوّ و همراه دوستانى مى‏ديد كه عميق و روشن‏فكر هستند. او مى‏خواست با زرنگى، حرفى بيرون بكشد و مرا محكوم كند و خودش را آزاد. من كه اين حالت را در او ديده بودم، نمى‏خواستم به او چيزى بدهم. بعضى‏ها از بس خورده‏اند به بدبختى افتاده‏اند و شكم‏شان درد گرفته و گند زده، به اين‏ها نبايد چيزى داد. بايد اين‏ها را تنقيه كرد و به استفراغ كشاند. هر نوع گفت‏وگو اين‏ها را گرفتارتر مى‏سازد. او كاملًا تشنه شده بود و ذليل شده بود. با اين كه مى‏گفت ساعت هشت كار دارم، با من آمد ... تا در خانه. تعارفش نكردم كه خيال نكند برايش دامى چيده‏ام‏ و او اجازه خواست كه داخل بيايد ... با تبسم شيطنت‏بارى گفتم: الان ساعت هشت است. ذليل‏تر شد و با من آمد ... و تا ساعت 12 شب آن جا بود. من تا سطح مساوى حتى بالاتر آمده بودم و من مجبور بودم كه با ضربه‏ها آماده‏اش كنم و با سؤال‏ها، نشانش بدهم كه سطحى هستند. عميق و آگاه نيستند، لذا در هر جمله‏اش تأمل داشتم ... بالاى بام چشم انداز خوبى داشتيم و او هجومش را شروع كرد كه ما فكر مى‏كنيم ضرورتى ندارد مذهبى باشيم و در چارچوبه‏ى مذهب فكر كنيم. مذهب يك پديده‏ى ذهنى است در زندگى ما نقش سازنده‏اى ندارد ... من آرام نگاهش مى‏كردم و او منتظر جواب بود. حرفش كه تمام شد، حرف‏هايش را تكرار كردم كه شما فكر مى‏كنيد كه ... و او تصديق كرد. پرسيدم: شما چگونه فكر مى‏كنيد؟ فكر چيست؟ مذهب چيست؟ كه ضرورتى ندارد و نقش سازنده‏اى ندارد؟ او كاملًا شرمنده بود. ساكت بود. پرسيدم: خوب، گيرم نبايد آن طور فكر كنيم، پس فكر مى‏كنى كه بايد چه طور باشى؟ او حرفش به يادش آمد و محكم گفت: با معيارهاى انسانى، مسائل را حل و فصل مى‏كنيم. اين‏جا بود كه درباره‏ى انسان‏ها و معيارهاى انسانى از او توضيح خواستم. جواب‏هايش سطحى بود و سؤال‏هاى بيشترى را به دنبال كشيد. او در بحث خيلى زرنگ بود؛ شايد بيش از 12 سال دوره ديده بود، ولى آن شب بار بحث را به عهده‏ى او گذاشتم و سنگينى بحث را او مى‏كشيد. من مدعى نبودم فقط سؤال مى‏كردم و حتى سؤال‏هايش را با سؤال جواب مى‏دادم‏ و او از زير بار سؤال‏ها بيرون نمى‏آمد. او از انسان سخن مى‏گفت و من مى‏گفتم چرا انسان باشم؟ چرا انسان دوست باشم؟ انسان با خود انسان چه تفاوت دارد؟ انسانيت يعنى چه؟ يعنى اين كه اشك يتيم را پاك كنى و دست او را بگيرى و ديگران را به راحتى رسانى؟ آيا آن‏ها كه انسان‏ها را به مرگ مى‏دهند و از زندگى مى‏گيرند، آن‏ها را به راحتى نرسانده‏اند؟ آيا جلادها خدمت‏گزار انسان نيستند؟ آن گاه راجع به ظلم و عدالت و خوبى و بدى با او صحبت كردم كه چه معيارى براى خوبى و بدى مى‏توانى به دست بدهى؟ مگر ما در طبيعت يكسان هستيم كه در جامعه يكسان باشيم. ما اگر يكسان بوديم كه طبقات به وجود نمى‏آمد. تمام توضيحاتش به عوامل طبيعى باز مى‏گشت و توجيه بى‏عدالتى مى‏شد و توجيه طبقات. من با طرح اين سؤال‏ها مى‏خواستم او را از بارهايى كه به آن تكيه داده بود، آزاد كنم ... و از آن چه خورده بود نجات بدهم تا خودش بتواند راهش را بيابد. او هم به شدت آب مى‏خورد و سخت داغ كرده بود، ولى در تمام طول بحث آرام ادامه مى‏داديم. او به من مى‏گفت: اگر امشب بميرم تقصير توست. چرا خودت حرف نمى‏زنى؟ و مى‏گفت: ما خودمان را عميق حساب مى‏كرديم، اما حالا مى‏بينم كه چه قدر در سطح مانده بوديم. ساعت 10 شب بود كه برايش زنگ تفريح گذاشتم و خودم دنبال كارهايم رفتم تا بيشتر فكر كند و آماده‏تر شود ...

آن گاه برايش از روش تربيتى كودك و از عوامل تربيتى كودك توضيح دادم و آن گاه راجع به انسان و استعدادهايش و مذهب و اصالت و ضرورت و طرح كلى و جامعش سخن‏ها رفت كه در جاى ديگر به آن و اين مى‏پردازيم. راستى اين‏ها كه اين گونه شده‏اند ... بايد با زمينه‏سازى‏ها آماده شوند، مادام كه زمينه‏ها به دست نيامده، روش‏ها سودمند نخواهند بود.

🌿درك فاصله‏ها هنگامى كه احساس مى‏كنى، بيشتر از اين كه دارى مى‏توانى به دست بياورى ديگر آرام نمى‏گيرى، حركت مى‏كنى. درك مبهم از نيازها آغازگر جنبش و تلاش توست. آن روستايى كه به خاطر تنگ‏دستى به شهر آمده و پيش اربابى به كار مشغول شده بود در برابر روزى چند تومان حاضر است كثافت فرزندان ارباب را با دست پاك كند و دعاگو هم باشد، هر چه ثروت ارباب را نشانش بدهى، هيچ گامى برنمى‏دارد و از دعاگويى هم دست‏بردار نيست، چرا كه مى‏بيند در ده نانش به باد رفته بود و آبش در خشكى نشسته بود و امروز روزى 20 تومان هم ذخيره مى‏كند و در ميان همشهرى‏هاى ديگر يك سر و گردن هم بالاتر است، اما اگر برايش بگويى كه فلان ارباب روزى چند بيشتر مى‏دهد و چه قدر محبت مى‏كند و يا برايش بگويى كه بابا خودِ ارباب وقتى از ده آمده بود و از گرد راه رسيده بود، آه نداشت كه با ناله سودا كند. از تو بيچاره‏تر بود و كار كرده و به اين همه رسيده و ديگر آرام نمى‏گيرد؛ چون مى‏فهمد بيشتر از اين مى‏تواند داشته باشد و مى‏فهمد ميان آن چه كه دارد و آن چه مى‏تواند داشته باشد، فاصله است و مى‏فهمد كه مى‏تواند اين فاصله را طى كند.

🌿انتظار و آمادگى‏ اين خاصيت انتظار است كه تو كمبودها را حدس بزنى و براى تأمينش بكوشى و اين خاصيت انتظار است كه تو را به آمادگى و حضورى مى‏رساند كه مانع‏ها را بشناسى و براى رفعشان برنامه بريزى. شهادت و تقدير خاصيت انتظار است كه بايد جايگزين تظاهر و تفنن بشود، وگرنه ... جوانى به منزل ما آمده بود و در مقام نصيحت مى‏گفت كه من چند شبى در اين منزل خوابيده‏ام و بعد به حوزه وارد شده‏ام و حالا مى‏خواهم نقطه‏هاى منفى برخورد شما را كه به ديگران هم گفته‏ام به شما تذكر بدهم. يكى اين‏كه در معاشرت با شما آدم به انزوا كشيده مى‏شود و ذهنيت‏ها و حالت‏هاى منفى در او به وجود مى‏آيد. از آن جا كه او مى‏خواست در مقام نصيحت تذكراتى بدهد، گوش بودم كه لابد توضيحى خواهد آمد، ولى توضيحى نداد. اين بود كه گفتم: من هم براى خودم زشتى‏ها و گناه‏ها و نقطه ضعف‏هايى را قبول دارم و از آن طرف در صدد هستم كه مصداق‏هاى اين كلى را بشناسم و در خودم با آن درگير شوم؛ چون من اين كلى را قبول دارم و معتقد به عصمت خودم نيستم. توضيح كلى شما براى من فايده‏اى ندارد. بهتر است كه مشخص كنيد و بگوييد در برخورد مثلًا با من يا ديگرى، شما حرفى زديد يا كارى كرديد كه نبايد مى‏كرديد و اين كار غلط ما را به انزوا كشانيد. ساكت بود، گفتم: مثلًا با خود شما كه چند شبى را اين جا بوده‏ايد، چه برخورد غلطى وجود داشته كه شما را به ذهنيت كشانده است. گفت: من مبتلا به ذهنيت نشدم، ولى شما وقتى كه آمديد به من گفتيد: آيا فكر كرده‏اى و آمده‏اى يا همين طور راه افتاده‏اى؟ من با تعجب پرسيدم: آيا همين باعث انزوا و ذهنى‏گرايى شما شده است؟ گفت: بله ... و اين جا بود كه خنديدم و خودش هم خنديد و با احترام به محضرشان عرض كردم، خيلى احمق هستيد. و گفتم: لابد اين هم نقطه ضعف بنده بود كه فحش مى‏دهم و اهانت مى‏كنم و عفت كلام ندارم؟! در حالى كه اين توضيح حالتى است كه در تو وجود دارد و بايد متوجه شوى و بى‏خود بلند گوى گناهى نباشى كه وجود نداشته است. هنگامى كه مى‏خواهى طرف، مبتلا به انزوا و نفرت نشود و گوساله نيايد و گاو نرود، در برخورد با او مى‏پرسى كه آيا با فكر آمده‏اى؟ متهم به ذهنيت بازى مى‏شوى و متهم به انزوا و رهبانيت. آن جا كه من دارم مى‏بينم، آدم‏هاى استخوان‏دارش پس از سال‏ها تحصيل چگونه سردرگم هستند و نمى‏دانند چه كنند و خسته و رنجور و وازده و سر در لاك شده‏اند. آيا نبايد به تازه واردى كه بر اساس جوّ حاكم و يك جريان تند اجتماعى كارش را ول كرده و آمده كه مثلًا عربى بخواند آيا به اين چنين آدمى نبايد بگويم كه چه مى‏خواهى و چرا با عربى شروع كرده‏اى؟ و نبايد بگويم كه عربى، تو را به فهم قرآن نمى‏رساند و بيش از ترجمه به تو ياد نمى‏دهد و نبايد بگويم كه پيش از عمل، تو بايد فكر و ظرفيت و طرح را داشته باشى؟!

🌿در هنگام تبيين كلى جهان ... دو لحاظ و دو ديدگاه وجود دارد: از ديدگاه تكامل، جهان پيش از انسان مطرح است، ولى از ديدگاه تبيين و شناخت، انسان پيش از جهان مطرح مى‏شود و تحليل از انسان آغاز مى‏گردد. اكنون مى‏پرسيم انسان را از كجا آغاز كنيم؟ آن گونه كه دكارت مى‏گويد من فكر مى‏كنم پس من هستم؟ و يا آن گونه كه كامو مى‏گويد من عصيان مى‏كنم پس هستم؟ يا آن گونه كه در فلسفه‏ى اسلامى مطرح شده كه درك انسان از خودش، درك حضورى است، درك بدون واسطه است؟ تو كه مى‏گويى من فكر مى‏كنم ... اين‏ «من» و «فكر» و «كردن» را چگونه ادراك كرده‏اى و از كجا شناخته‏اى؟ پس تو خودت اين را يافته‏اى و از آن عبور كرده‏اى. اين دريافت همان دريافت حضورى و بلاواسطه است كه هر كس از خودش دارد. تو فكر و احساس خودت را احساس مى‏كنى و با خودت حضور دارى. ميان درك تو از خودت و درك تو از يك ليوان آب، تفاوت مشخصى است. با اين توضيح، شناخت حضورى و شناخت با واسطه دو قسمت شناخت انسان را تشكيل مى‏دهند. شناخت باواسطه خود مراحلى دارد: 1- شناخت حسى و تجربى، كه انعكاس جهان خارج به واسطه‏ى‏ حواس و اندام‏هاى حسى است. 2- انگاره‏هاى ذهنى كه در تجربه‏ها و دريافت‏هاى حسى دخالت مى‏كنند و در آن تركيب‏هاى جديدى را شكل مى‏دهند كه در جهان خارج هم وجود ندارد و همين انگاره‏هاى ذهنى به واسطه‏ى وهم و خيال، زمنيه‏ى تكلّم و نطق انسان را تشكيل مى‏دهد. 3- استنتاج‏ها و تجربه‏ها و تعميم‏ها كه به واسطه‏ى فكر به انسان منتقل مى‏شوند و آگاهى‏هاى عالى انسانى را شكل مى‏دهند و علوم و معارف و صنايع را پايه مى‏ريزند. 4- سنجش‏ها و مقايسه‏ها كه به واسطه‏ى عقل انجام مى‏گيرند و بهترين را مشخص مى‏سازند. ما نمى‏توانيم شناخت هنرى‏ و يا عاطفى و يا راه دل‏ را مطرح كنيم؛ چون، دل منبع احساس و حركت است، نه وسيله‏ى آگاهى و شناخت. هنگامى كه تو بهترين را شناختى و انتخاب كردى، اين منبع به تو نيروى حركت مى‏دهد و تو را پيش مى‏برد، همان‏طور كه اين منبع در حيوانات به طور ساده‏تر و انعكاسى، آن‏ها را حركت مى‏دهد و به كار وا مى‏دارد. رابطه‏ى اين منبع احساس با منبع آگاهى در انسان، پس از انتخاب وسنجش برقرار مى‏شود؛ ولى در حيوانات پس از انعكاس و بازتاب. البته اين در صورتى است كه انسان بخواهد با تفكر و تعقل خود كار كند وگرنه مى‏تواند در همان سطح ساده و در حد انعكاس‏ها بماند. آنچه كه به عنوان‏ اشراق‏ در عرفان شرق مطرح مى‏شود، همان درك بلاواسطه است كه همراه وسعت وجودى و گسترش هستى، انسان، از خودش فراتر مى‏رود و بر خارج احاطه پيدا مى‏كند و اين همان وجود فراباش و فراگير است كه همراه رياضت و يا تمركز و يا توحيد، در انسان شكل مى‏گيرد و وسعت‏هاى بيشتر يا كمترى را همراه مى‏آورد و حضور زيادتر يا كمترى را باعث مى‏شود. كسانى كه تمامى آگاهى انسانى را از اين قبيل حساب كرده‏اند، همچون هايدگر غافل بوده‏اند و آن‏ها كه تمامى آگاهى انسان را انعكاسى شمرده‏اند، آن‏ها هم اشتباه كرده‏اند؛ چون انسان پس از مرحله‏ى انعكاس و تجربه، با تخيل و تفكر و تعقل همراه است و اين تركيب خاص انسانى و اين اندام‏هاى معرفتى، در او شكل‏هاى جديدى از شناخت فراهم مى‏كنند؛ شكل‏هايى كه از مرحله‏ى انعكاس به مرحله‏ى انتخاب رسيده‏اند؛ چون همراه اين تركيب و يا نظارت عنصر تعقل، انسان به آزادى مى‏رسد. روش نقد، ج‏5، ص: 84

🌿روش شناخت‏ انسان با درك حضورى و بلاواسطه، در خودش سه مسأله را كشف مى‏كند، كه اين سه، كليد شناخت جهان و شناخت هستى‏، هستند. در اينجا بايد ميان جهان و هستى، ميان‏ عالم و وجود فرق بگذاريم. مى‏گويى آب هست. سنگ هست. حسين هست ... در اين سه جمله يك نقطه‏ى اشتراك وجود دارد كه در تمامى پديده‏ها همين نقطه‏ى اشتراك هست. آن قدرِ مشتركى كه در تمام پديده‏ها وجود دارد، هستى‏ ناميده مى‏شود؛ ولى با اين كه هستند، با هم تفاوت‏هايى دارند. آب و سنگ و حسين با هم فرق دارند. فرق اين‏ها از حدود و از مرزهاى هستى آن‏ها برخاسته كه در اصطلاح به آن ماهيت مى‏گوييم و اين هستى‏هاى محدود را، جهان، عالم و پديده‏ مى‏خوانيم. ما با درك حضورى انسان، به كليدهايى مى‏رسيم كه جهان و هستى را، هستى محدود و هستى نامحدود را نشان مى‏دهند؛ چون اين محدودها، محكومند و حاكمى دارند كه هيچ حدّى بر نمى‏دارد. - درك وضعيت‏ من در خودم اندام‏ها و نيروها، اعضاء و جوارح، افئده و جوانح را مى‏بينم و احساس مى‏كنم. اين كه اين‏ها چگونه شكل گرفته‏اند و هر كدام از كجا به اين مرحله رسيده‏اند براى من مهم نيست، كه دست و پاى من چگونه به وجود آمده‏اند و يا فكر و ذهن من چگونه شكل گرفته است. من‏ احساس مى‏كنم كه از اين اندام‏ها و نيروها برخوردارم و مى‏بينم آنچه كه دارم به اختيار من نيست‏. من اين‏ وضعيت‏ را احساس مى‏كنم و با اين احساس و با اين شناخت مى‏توانم تفكّرم را تغذيه كنم و نتيجه‏هايى را به دست آورم. با درك وضعيت خودم، چند مسأله مشخص مى‏شود: 1- آنچه به اختيار من نيست، ملاك افتخار من نخواهد بود و ارزش به وجود نخواهد آورد؛ چون به من مربوط نيست كه من به آن‏ها افتخار كنم. 2- من كه اختيار اين‏ها را ندارم و محكوم اين‏ها هستم، ناچار حاكمى خواهم داشت كه اختياردار من و بخشنده‏ى من است. اين كه اين حاكم كيست؟ طبيعت است، قانون‏ها هستند يا هر چيز ديگر براى من مهم نيست؛ چون اين حاكم هنگامى كه خصوصياتش را شناختم، از اين احتمال‏ها نجات پيدا مى‏كنم. اكنون اين نكته را يافته‏ام كه من اختيار خودم را ندارم و توانايى‏هاى من به من مربوط نيستند؛ با خواست من نيامده‏اند و با خواست من نمى‏مانند، همين نشان مى‏دهد كه نه افتخارى به اين‏ وجود ابتدايى مى‏توانم داشته باشم و نه مى‏توانم در همين وجود مسايل را حل كنم؛ كه من بيرون از اين وجود محكوم، حاكمى را مى‏يابم. با چه خصوصياتى ...؟ اين سؤال بعدى من است و جواب ساده‏اش اين كه اين حاكم نمى‏تواند خودش محكوميت داشته باشد. نمى‏تواند مانند من، حدود و مرزهايى‏ داشته باشد و نمى‏تواند حدّى را بپذيرد. اين حاكم تركيبى نخواهد داشت؛ چون‏ مركب‏ هر چند خودكفا باشد، نمى‏تواند مسأله‏اى را حل كند؛ كه اجزاء هميشه مقدم بر مركب هستند و رابطه‏ى اين اجزاء، به ضابطه‏ها و قانون‏هايى نياز دارد و اين شروع محكوميت است. اين حاكم هنگامى كه تركيب نداشت، ناچار نيازى نخواهد داشت و حدودى بر نخواهد داشت و مساوى و برابرى و مانندى هم نخواهد داشت. اين خصوصيات حاكمى است كه من وجودش را از وضعيت خودم استفاده كرده‏ام. از طرفى ديگر، من خودم را مى‏يابم و احساس مى‏كنم. با چه و چگونه ...؟ آيا ديگرى ميان من و خودم واسطه است كه‏ خودآگاهى و خودخواهى من‏ از اوست؟ من كه هستى خودم را احساس مى‏كنم، من كه هستى محدود را احساس مى‏كنم، اين احساس به واسطه‏ى هستى نامحدود و حاكم است. پس من با او خودم را مى‏بينم و اوست كه گواه وجود من و روشن كننده‏ى هستى من است. او از من به خودم نزديك‏تر است. هنگامى كه بخواهم با پديده‏هاى ديگر و همراه جهان خارج، اين‏ جريان را طى كنم، ناچار گرفتار ايده‏آليسم و گرفتار سوفيسم خواهم شد، كه آيا بيرون از ذهن من جهانى هست؟ و آيا اين جهان بر فرض وجود قابل ادراك هست؟ ولى اين گونه كه با درك وضعيت خودم شروع مى‏كنم، اين حاكم را مى‏شناسم، بدون اين كه هنوز بيشتر از خودم را مطرح كرده باشم و بدون اين كه به ايده‏آليسم و سوفسطاييسم مبتلا شده باشم. آگاهى حضورى از اين آفت‏ها بر كنار است و از اين شكّ‏ها جدا ... 3- من مى‏توانم به خاطر تفاوتى كه در احساس‏هاى خودم مى‏بينم، به عوامل بيرون از ذهن و جهانى بيرون از خودم معتقد شوم. اگر آتشى بيرون از ذهن من حضور ندارد، اين تصور از كجا آمده؟ و چرا اين تصور با احساس‏هاى متفاوتى همراه است؟ هنگامى كه دستم را به چيزى كه به نام آتش مى‏شناسم نزديك مى‏كنم، با آن هنگام كه فقط تصور همان آتش را دارم، چرا وضعيتم متفاوت مى‏شود و چرا احساسم متفاوت مى‏گردد؟ در هر حال‏ درك وضعيت‏، كليدى است كه من هستى حاكم و وجود حاكم را، همراه خصوصيت حاكميت و نبود تركيب و نبود نياز و نبود محدوديت مى‏شناسم. همان‏طور كه مى‏توانم جهان بيرون از خودم را به خاطر تفاوت احساس‏ و با همين وضعيتم كشف كنم؛ ببينم در من چه مسايلى منعكس مى‏شود و من چگونه با ذهنم آن‏ها را تحليل مى‏كنم و حتى اشتباه‏هايى را مى‏پذيرم.

من با درك وضعيتم، اين تصورها و احساس‏ها و احساس اشتباه را احساس مى‏كنم و تفاوت اين احساس‏ها از عواملى خارج از ذهن و دنيايى بيرون از من خبر مى‏دهد. روش نقد، ج‏5، ص: 90

💠🌿درك تقدير من در خودم اندام‏ها و نيروهايى را احساس مى‏كنم و از تقدير و اندازه‏ى اين نيروها است كه مى‏توانم دو نتيجه بگيرم: يكى اين كه من استعدادهايم بيشتر از خوردن و خوابيدن و لذت و خوشى و رفاه است. اين اندازه استعداد براى لذت و خوشى، نه فقط زياد است كه حتى مزاحم است. خودآگاهى من نمى‏گذارد كه من حتى در اوج خوشى‏ها، خوش باشم؛ چون من با آينده و با گذشته رابطه دارم و در لحظه‏ى حال محبوس نمى‏شوم. من از خودم مى‏پرسم بعد چى ...؟ و مى‏پرسم كه آيا اين خوشى‏ها دوام دارد؟ و مى‏بينم كه در تحول هستم و در چهار راه فصول ايستاده‏ام و اسير بهار و پاييزم، نه هميشه بهار و نه هميشه پاييز. دوم اين كه من بيشتر از اين محدوده‏ى هفتاد سال هستم. استعدادهاى اضافى من دليل ادامه‏ى من هستند، همان طور كه استعدادها و اندام‏هاى‏ اضافى جنين دليل ادامه‏ى آن هستند. با اين درك تقدير، من نه به زندگى تكرارى و عادى مى‏توانم دلخوش باشم و نه مى‏توانم خودم را هفتاد ساله به حساب بياورم؛ كه من بيش از هفتاد سال و بيشتر از اين خوردن‏ها و خوابيدن‏ها نيرو و امكانات دارم. براى اين مرحله از زندگى و براى خوردن و خوش بودن، فكر و عقل و وجدان و خودآگاهى و آزادى و اين همه نيرو و امكان زيادى و بى‏فايده و حتى مزاحم و دست و پا گير است. اين فكر من هميشه سؤال‏ها دارد و عقل من مدام محاسبه و سنجش دارد كه چرا اينجا ايستاده‏اى و در خاك مانده‏اى ... هنگامى كه در كنار موج‏هاى بى‏آرام دريا مبهوت مى‏شوم، گويا موج‏ها به من هجوم مى‏آورند كه چرا تو مانده‏اى؟ ما با اين همه شور براى تو بى‏آراميم و تو اين گونه راكد و ماندگار ...؟ اين دو مطلب؛ يعنى بزرگ‏تر بودن از زندگى عادى و بيشتر بودن از هفتاد سال، نتيجه‏ى درك تقدير و آگاهى از اندازه‏هايى است كه در من وجود دارند و من مى‏توانم بلاواسطه احساسشان بكنم. روش نقد، ج‏5، ص: 91

💠🌿درك تركيب‏ من گذشته از امكانات و اندام‏ها و نيروهايم كه در من وجود دارند و احساسشان مى‏كنم، مى‏بينم كه اين اندام‏ها با هم در رابطه هستند و اين‏ استعدادها با هم ارتباط برقرار مى‏كنند و با تركيب اين‏ها و با ارتباط اين‏هاست كه من به ابعاد بيشترى راه پيدا مى‏كنم و توانايى‏هاى جديدى را در خودم مى‏يابم. اين تركيب، همچون تركيب حروف الفبا، بى‏نهايت كلمه و جمله به دست مى‏دهد و اين است كه ابعاد انسانى، بر فرض محدود بودن، هنگامى كه به اين تركيب مى‏رسند، نامحدود مى‏شوند و توانايى‏هاى عظيم او را پايه مى‏ريزند. اندام‏هاى حس انسان، تصورها و تصويرهايى را منعكس مى‏كنند و اين را احساس مى‏كنم و همان‏طور كه گذشت، از تفاوت احساس، دنياى بيرون هم كشف مى‏شود. اين تصويرهاى پراكنده اساس آگاهى انسان هستند كه در حافظه‏ى او انباشته مى‏شوند و عامل عكس العمل‏هاى ارگانيزم و اندام انسان در برابر عامل‏هاى خارجى است. و سپس نيروى تخيل و واهمه، به اين تصويرها شكل‏هايى مى‏دهد كه در خارج مشابهى ندارد و انگاره‏هايى به وجود مى‏آورند كه چندان واقعى نيستند. تخيّل، حركت فعال ذهن بر روى انعكاس‏هايى است كه حالت انفعالى ذهن را تشكيل مى‏دادند. البته ذهن در برابر اين انعكاس‏ها عكس‏العمل‏هايى را هم به ماهيچه‏ها منتقل مى‏ساخت كه فعاليت ذهنى را تشكيل مى‏دادند، ولى اين فعاليت بر روى پديده‏هاى ذهنى و تصاوير و تصورهاى انباشته شده است. همراه اين خلاقيت و با فعاليت ذهنى است كه امكان تكلّم و زمينه‏ى نطق فراهم مى‏شود؛ پس از آن كه همراه تقليد و تمرين، مهارت‏هايى در عضو تكلّم و در خود زبان و قسمت‏هايى از مغز فراهم شده است. با فعاليت تخيل، اندام انسان، عكس العمل‏هاى جديدى در رابطه با اين دستگاه ابراز مى‏كنند، همان‏طور كه در برابر حافظه و يادآورى از عامل‏هاى گذشته تا حدودى عكس العمل نشان مى‏دادند. با رشد انسان و رشد دستگاه مغز، انسان به عمل‏هاى جديدى دست مى‏يابد و آن، نتيجه‏گيرى، تعميم و تجريد و انتزاع است كه در رابطه با نيروهاى ديگرى در انسان شكل مى‏گيرد. اين استنتاج و نتيجه‏گيرى، اين زاياندن معلومات، خصلت عالى انسانى است كه به اين مرحله رسيده. سپس مرحله تعقل و سنجش و نظارت و محاسبه‏ى انسان فرا مى‏رسد، كه بلوغ انسانى را همراه دارد و با اين تركيب جديد است كه انسان به آزادى مى‏رسد. انسان همان‏طور كه از دل و احساس و غريزه‏هايى برخوردار بود كه دربرابر انعكاس‏هاى اندام حسى بر روى مغز عكس العمل نشان مى‏داد و ماهيچه‏هاى او را به كار مى‏گرفت، از اين تجربه و تخيل و تفكر و تعقل هم برخوردار است. عمل انسان از اين كانال‏ها عبور مى‏كند و مثل عمل و عكس العملِ ساير حيوانات نيست. پيچيده است و در اين پيچ‏ها و همراه نظارت و سنجش است كه انسان به آزادى مى‏رسد. انسان همراه اين تركيب نهايى و عالى، آزادى را در خود احساس مى‏كند و تفاوت عكس‏العمل خود را با عكس‏العمل ساير حيوانات مى‏شناسد و از انعكاس‏ها به انتخاب‏ها مى‏رسد. اين تركيب عامل آزادى انسان است. انسانى كه از اين جبرها تركيب شده با نظارت عقل و محاسبه‏ى آن از انعكاس‏ها آزاد مى‏شود. و اين، مفهوم آزادى انسان است و اين آزادى وابسته به آگاهى نيست، وابسته به وجود و حضور اين نيروى تعقل و اين تركيب جديد است. باز همين تركيب، جريان انسان و تحرك انسانى را توضيح مى‏دهد و همين تركيب است كه آدمى را به رفتن، به راضى نشدن، به نماندن دعوت مى‏كند تا حدى كه حتى با تنوع‏ها و تفنن‏ها هم ارضاء نمى‏شود و همين‏ تركيب و ساخت انسان است كه او را از بازيگرى و بازيچه ماندن و تماشاچى شدن رم مى‏دهد و البته انسان، آزاد است كه بماند و نرود، ولى در ماندن بايد خستگى و وازدگى ... را تحمل كند تا حدى كه نتواند حتى يك لحظه خلوت، يك لحظه سكوت را داشته باشد، كه در اين سكوت و خلوت، سؤال‏ها و بلبشوى درونش مبهوتش مى‏كنند و به جنون مى‏كشندش و اين است كه مجبورند فرياد بزنند، ساز بگيرند، شلوغ كنند و خود را در شلوغى‏ها گم كنند و اين را با نشاط و سرزندگى و شادابى عوضى بگيرند، ولى اين نشاط نيست. اين التهاب پيچيده‏ى انسانى است كه نمى‏خواهد سوختش را با ساختش هماهنگ كند. اين نشاط نيست، صداى شكستن ماشينى است كه با آب راهش انداخته‏اند و اين نشاط نيست، كه فرو ريختن انسانى است كه خودش را تحمل ندارد. و باز همين تركيب انسانى است كه آدمى را با نياز آشنا مى‏سازد و در او همت سبز مى‏كند تا بيشتر از آن‏چه كه دارد بخواهد و حركت كند. همين تركيب انسان، عامل توليد و عامل حركت تاريخ و جامعه‏ى انسانى است.

انسان‏ها در حالى كه با اندازه‏ها و تقديرهاى گوناگون همراهند و حتى خطوط انگشتشان و حتى وضع موهايشان برابر و مانند هم نيست، ولى‏ همه در تركيب با هم برابرند و رابطه‏ى اين اندام‏ها در آدم‏هاى گوناگون يكى است و همين است كه همه با اين كه در استعدادها و امكانات متفاوتند، در جهت دادن و رهبرى كردن برابرند؛ چون بر فرض محيط و وراثت و تربيت و غذا در انسان‏هاى مختلف امكانات و استعدادهاى مختلف آورده باشد، هنگامى كه اين تركيب، تعقل و سنجش را پيدا كردند، آن وقت به مرحله‏ى نظارت و رهبرى مى‏رسند و با توجه به اين نكته كه از هر كس به اندازه‏ى دارايى‏اش تكليف مى‏خواهند و بازده مى‏خواهند و با توجه به اين نكته كه‏ نسبت‏ها و سعى‏ مطرح است، نه‏ عمل و كار و نه‏ سرمايه و توان‏، با اين توجه برابرى آدم‏ها بهتر مشخص مى‏شود؛ چون تقدير در شغل و عمل دخالت دارد، نه در نقش و هدف و جهت دادن‏ها و نظارت‏ها. با توجه به اصل تركيب است كه نارسايى و محدودگرايى مكتب‏هاى گوناگون كه هر كدام به يك جزء از انسان اصالت داده‏اند مشخص مى‏شود و اين نكته باز مى‏شود كه هستى اصيل انسانى، نه در توانايى و امكان و نه در عمل و كار او، كه در سعى و نظارت اوست. هستى انسانى حتى در صورت ابتدايى‏اش از هستى سنگ و كلم جداست. از هستى گربه و موش جداست و انسان از تركيبى برخوردار است كه در ديگرها نيست و هستى انسانى در صورت نهاييش وابسته به اين نظارت مداوم و حكومت برمحرك‏ها و حركت‏هايى است كه انسان در هر لحظه مى‏تواند داشته باشد؛ وابسته به رهبرى كردن و جهت دادن به عمل‏ها و سعى‏ها است. وابسته به انتخاب بهترين عمل از ميان امكانات موجود و حركت‏هاى ممكن است. انسان، بودنش با بودن‏هاى سنگ و كلم و موش و گربه تفاوت دارد و شدنش وابسته به نظارت و رهبرى مستمرش بر محرك‏ها و بر حركت‏هاى بى‏شماره‏ى اوست. با اين تحليل، انسان تركيبى است از غريزه‏ها و تجربه و تخيل و تفكر و تعقل ... كه تجربه‏ى او، تربيت و فرهنگ و محيط را جمع آورى كرده است. با اين تركيب، انسان به‏ آزادى‏، به‏ خود آگاهى و به نظارت بر خويش و به ضرورت حركت، نه تفنن و تنوع، و به حركت تاريخى‏ دست مى‏يابد. و با اين تركيب است كه انسان مى‏تواند به خودش آگاه شود؛ 1- خودش را كشف‏ كند، 2- استخراج‏ كند، 3- شكل‏ بدهد، 4- رهبرى‏ كند و جهت‏ بدهد. انسان اين چهار مرحله را همراه دارد و براى نظارت و رهبرى بر خويش امكانات دارد و اين رهبرى، نه بر اساس هوس، كه بر اساس هدف‏ شكل مى‏گيرد و اين‏ هدف‏، با توجه به‏ قدر و تركيب‏ انسان و با توجه به‏ ضرورت‏ها و قانونمندى‏هاى جهان و جامعه‏ انتخاب مى‏شود. آنچه سارتر براى توضيح التزام و مسئوليت ابراز مى‏كند و از آن به عنوان‏ موقعيّت‏ ياد مى‏كند، يك نوع ساده‏نگرى و يا اضطرار و چاره انديشى است كه بايد دستاويز سرنگون شدن‏ها باشد. انسان با اين تركيب و تقدير و وضعيت، با هستى‏، با جهان‏، با جامعه‏، با خودش‏ رابطه دارد. انسان در نظام زندگى مى‏كند. او در هر حركتش با تمام جهان، با تمام نسل‏ها، با تمامى خودش رابطه دارد. يك عمل ساده‏ى او از اين همه مى‏گذرد و عبور مى‏كند. پس براى طرح مسئوليت و التزام بايد از اين‏ها، از اين ارتباطها سخنى به ميان بيايد، نه از مسأله‏ى موقعيت كه سارتر مى‏گويد. مسأله‏ى انتخاب، به وسيله و به بركت آن از هوس ساده كه آندره ژيد مطرح مى‏كرد، آزاد مى‏شود. ما چگونه مى‏توانيم براى تحليل آزادى انسان به يك دروغ بزرگ و يا چشم پوشى ابلهانه رو بياوريم و ضرورت‏ها و جبرها و قانونمندى‏ها را انكار كنيم؛ قانون‏هايى كه حتى با نسبيت و كوانتوم در شكل آمارى و چند درصدى، پذيرفته شده است و مورد انكار نمانده و حتى در تجربه و در علوم از اين قانونمندى دارد استفاده مى‏شود. ما براى توضيح آزادى انسان از تركيب انسان مى‏توانيم استفاده كنيم. انسانى كه اين همه رابطه دارد، در دنياى رابطه‏ها نمى‏تواند ولنگار و بى‏تفاوت باشد و يا فقط در رابطه با موقعيتى كه سارتر توضيح مى‏دهد انتخاب كند. او در هر رابطه، احتياج به ضابطه دارد و فكر و عقل و علوم انسان هنوز از اين رابطه‏ها خبر ندارد كه ضابطه بگذارد و غريزه‏ى او هم قدرت غريزه‏ى حيوانات را ندارد كه او را رهبرى كند. اين است كه وحى مطرح مى‏شود و ضرورت پيوستن به وجودى كه بر جهان احاطه دارد لمس مى‏گردد. وجودى كه با درك وضعيت خودم او را يافته بودم و حتى خودم را با او يافته بودم و با واسطه‏ى او درك كرده بودم. وجودى كه يافته بودم كه بايد حاكم وجود من باشد و نيز انتخاب نهايى من. با اين ديد، خدا انتخاب انسان است، نه تحميل به او. هنگامى كه تو ابزار مى‏سازى و يا از وسيله استفاده مى‏كنى، باز اين تويى كه انتخاب كرده‏اى و باز هم انتخاب، انتخاب توست. اين لج‏بازى با خدا، از حماقت آدم‏هايى ناشى مى‏شود كه نه خود را يافته‏اند و نه رابطه‏هاى عظيم خود را و نه خدا را كه از آن‏ها به آن‏ها نزديك‏تر است.

و اگر خدا را باور كرده‏اند و يا رد كرده‏اند؛ مثل چيكو و دايان در فيلم‏ عروسك‏ها هستند كه آن گونه ابلهانه ايمان مى‏آورند و ابلهانه‏تر او را كنار مى‏گذارند و آخر سر هم با چشم كور هنگامى كه معشوق‏هاشان را مى‏يابند او را مى‏پذيرند. اين نوع خدا باورى كه آقاى سارتر در نمايش خدا و شيطان ارائه مى‏دهد، بايد همان گونه شكسته شود و به فاضلاب سپرده شود. ما خدا را نه اين گونه مبتذل گرفته‏ايم كه به خاطر بخشش شلنگ، با او دوست و دشمن شويم؛ كه ما او را از خودمان به خودمان نزديك‏تر ديده‏ايم، كه او ميان ما و خود ما واسطه است و ما با او و با اين نور، خودمان را ديده‏ايم و با اين عشق به خودمان پيوند خورده‏ايم و به خودآگاهى و خود خواهى رسيده‏ايم. ما نه به خاطر شادى و نه به خاطر رنج، كه به خاطر اين تركيب افزون طلب و نياز آفرين، رو به او آورده‏ايم و از هستى محدود خود، به اين هستى حاكم دست بلند كرده‏ايم. ما از كوير غم گذشته‏ايم ... ما از دردها درس گرفته‏ايم ... ما قانون تبديل را آموخته‏ايم ... و اين است كه از ضربه‏ها و بحران‏ها فرار نمى‏كنيم و حتى با آن‏ها درگير نمى‏شويم، كه بهره بر مى‏داريم؛ كه قانون تبديل را آموخته‏ايم و از خاك كمتر نيستيم، كه از كثافت‏ها هم كود مى‏سازيم.ما خير و شر و خوبى و بدى را نه در جهان و نه در انسان، كه در ارتباط انسان با جهان شناخته‏ايم‏ و اين است كه در تنگنا نمى‏افتيم و با خدا نمى‏ستيزيم و مثل بچه‏ها قهر نمى‏كنيم. ما بر عصيان كودكى‏مان عصيان كرده‏ايم و پس از تشهد به تسليم رسيده‏ايم. ما از جامى نوشيده‏ايم كه حتى عرفان شرق مست‏مان نمى‏كند. انسان و جهان و تاريخ را به گونه‏اى فهميده‏ايم كه اين سطحى‏نگرى‏ها و جزءنگرى‏هاىِ باب روز را در وسعت تركيب خود جواب گفته‏ايم. گرچه به سطحى‏نگرى و يك بعدى بودن هم مفتخرمان كرده‏اند، كه تقصير ندارند. هنوز اين گونه حرف زدن را تجربه نكرده‏اند كه بفهمند و قضاوت كنند. ما را با پرونده‏ى ديگران محاكمه كرده‏اند و خداى ما را نيز. روش نقد، ج‏5، ص: 101

💠طرح هستى انسانى‏ با اين تلقى از آزادى، ناچار داستان طرح و هستى انسانى و داستان تربيت و پرورش معناى ديگرى مى‏گيرد. ما نمى‏توانيم انسان را مثل حيوانات تربيت كنيم و بازتابى پرورش بدهيم. اين انسان بايد راه‏ها در جلوى چشمش مطرح شوند تا خودش انتخاب كند و راه بيفتد. بايد نَجْدَيْن‏ (دو راه) را نشان داد تا محكوم شرايط نماند. انسان براى طرح ريختن‏ هستى خودش و تربيت خودش‏ و ساختن خودش، احتياج به‏ هدفى‏ دارد؛ چون هر عمل در طرح و هر طرح بر اساس هوس يا هدفى شكل مى‏گيرد و هدف در رابطه با ظرفيت و ضرورت‏، ظرفيت انسان و ضرورت‏هاى حاكم بر جهان و جامعه به دست مى‏آيد. از اين رو هنگامى كه تلقى انسان از خودش عوض شد و ظرفيت خودش و قدر خودش را شناخت، همّتش و هدفش عوض مى‏شود و طرحش اين گونه شكل مى‏گيرد و عملش شروع مى‏شود. عمل انسان نمى‏تواند بيرون از طرح معنا داشته باشد و طرح نمى‏تواند بدون هدف شكل بگيرد. هدف اين گونه در انسان مشخص مى‏شود، نه همراه موقعيت سطحى كه سارتر مطرح كرده بود. هستى انسانى همان‏طور كه گذشت با تركيب خاص او شروع مى‏شود، نه با عنصر آگاهى. انسان همراه تعقل آزاد مى‏شود، نه همراه تفكر.و تقسيم هستى به دو قسمت آگاه و ناآگاه، هستى انسانى را توضيح نمى‏دهد. انسان بيشتر از آگاهى را در خود دارد؛ بگذر از اين كه اين هستى انسانى، هستى ابتدايى اوست و انسان بايد تازه شروع كند و اين هستى را بسازد و براى اين ساختمان طرح بريزد و براى اين طرح دنبال هدفى باشد. و اين‏ هدف‏ را با توجه به‏ قدر و ظرفيت‏ و نيازها و ضرورت‏ها، انتخاب نمايد. و اين چنين انتخابى است كه همراه التزام و مسئوليت خواهد بود و اين چنين انتخابى است كه وسعت وجودى انسان و درجه‏ى تجرّد او را زياد مى‏كند. گفتيم آنچه انسان را مى‏سازد و به خودسازى معنا مى‏دهد در دو اصل خلاصه مى‏شود: در نظارت بر محرك‏ها، كه از محرك‏هاى ابتدايى و كوچك‏تر آزاد بشوى و از آنچه پايين‏تر از تو و يا در سطح وجود توست الهام نگيرى و در نظارت بر حركت‏ها، كه از دم دستت شروع نكنى و بهترين‏ حركت‏ ممكن را در هر مرحله دنبال نمايى و همين اصل، معنايش اين است كه اگر تو الآن اينجا نشسته‏اى يا اين لباس را بر تن كرده‏اى يا اين غذا را براى خود نگه داشته‏اى، اين‏ها معنايشان اين است كه بهترين كار براى تو و سزاوارترين كس براى لباس و غذا، همين‏ها هستند. اگر خودت را سزاوار ندانى و يا كار ديگرى را در نظر داشته باشى و از دم دست و بدون محاسبه انتخاب كرده باشى، افت مى‏كنى و خراب مى‏شوى. روش نقد، ج‏5، ص: 137

💠ايمان و انتخاب‏ همراه‏ خلوت‏ و سكوت، و تفكر و ارزيابى‏ معبودها، و تعقل و سنجش‏ آنها، با بدست آوردن‏ معيار انتخاب‏ و ميزان حق‏، به‏ تكبير و شهادت‏ رسيديم. انسانى كه‏ حُبُّ الخير و عشق به خوبى در او جريان گرفته، همراه اين شهادت، ديگر كمبودى نخواهد داشت‏ و به راه خواهد افتاد. من به شهادت رسيده‏ام كه اين خوب است و من از عشق به خوبى سرشارم، پس ديگر درنگى نيست. گرايش است و ايمان، گرويدن است و رفتن. ما از عشق سرشاريم، ما عاشق آفريده شده‏ايم، احتياجى نيست كه درخود چيزى بيافرينيم و يا نيرويى بسازيم. ما اگر از تفكر و تعقل خود بهره بگيريم و ميان خودمان و محبوب‏هايمان و ميان محبوب‏هايمان با يكديگر مقايسه كنيم، به راه مى‏رسيم و مى‏يابيم. گرچه هنوز هم آزاديم كه ادامه بدهيم و يا همراه اين بينش و همراه اين يقين، از راه چشم بپوشيم و باز گرديم. اين عظمت انسان است، اين تفاوت انسان است كه مى‏تواند با اين همه نيرو، عصيان كند و سركش شود. و مى‏تواند پس از تشهد به تسليم برسد؛ تسليمى بزرگتر از عصيان. تسليمى كه عصيان‏ها را در خود دارد. تسليمى كه عصيان مضاعف است؛ عصيان بر عصيان است و سركشى بر خود سركشى‏ها. عشق اينگونه در ما شكل مى‏گيرد و پيچيده مى‏شود و اينگونه شهوات و هوس‏ها، به ايمان تبديل مى‏شوند و تو كه تا ديروز براى هيچ‏ها مى‏سوختى رو به حق مى‏آوردى و براى او مى‏شورى. تو كه روزى چند تومان از صبح تا شام، به كارت مى‏انداخت، امروز كه خودت را يافته‏اى، ديگر تمامى زمين هم، به راهت نمى‏اندازد و محركت نمى‏شود. اما اشاره‏ى عشقى كه هست آفرين است و گوشه‏ى چشم محبوبى كه خداوند عشق است، تو را بر پا مى‏دارد، خواب از چشم و راحت از بدن و رنج از كارت مى‏گيرد. ديگر رنجى نيست، همان طور كه آرامى نيست و با اين همه حركت، غرورى نيست، كه ديگران براى هيچ‏ها، عمرهاشان را گذاشته‏اند و ما براى محبوب بزرگتر، هنوز يك نفس نداده‏ايم. شرممان باد كه سر بلند كنيم، كه او اين همه حركت را تا ما ادامه داده است و ما اينها را به ركود كشانده‏ايم. راستى قسم به حركت كه انسان ماندگار است. قسم به رفتن كه انسان راكد است. و اين ركود و ماندگارى در همه جا نيست، كه فقط در برابر خداوند هستى و رب الارباب است؛ انَّ الْانْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُود. انسان در برابر خداوندش سركش است با اينكه او به شهادت رسيده است. وَ انَّهُ عَلى‏ ذلِكَ لَشَهيد. با اينكه مى‏بيند تمامى حركت‏ها تا او ادامه دارند و تمامى هستى براى او بى‏آرامند و مى‏بيند خودش هم براى ديگران آرامى ندارد، كه دلش از عشق سرشار است. وَ انَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَديد. انسان با اين همه ماندگار است. قُتِلَ الانْسانُ ما أَكْفَرهَ. مرگ بر او چقدر ناسپاس است. با اين مقايسه‏ها، عشق به خود و در نتيجه عشق به خدا، در تو سبز مى‏شود و رفته رفته تو را به تولدى ديگر مى‏رساند. تو از شكم عادت‏ها و غريزه‏ها بيرون مى‏آيى و از بند تعلق‏ها آزاد مى‏شوى. ديگر حركت‏ تو وابسته به علاقه‏ى تو نيست. تو در هر لحظه، رجحان‏ها را در نظر مى‏گيرى و بهترين‏ را مى‏آورى، خواه دوست داشته باشى يا نداشته باشى. تو انسانى، ديگر بازتابى حركت نمى‏كنى و از غريزه الهام نمى‏گيرى. حركت تو بايد از تمامى كانال‏هاى وجودت بگذرد. از تفكر و تعقل و از انتخاب تو مايه بگيرد. راستى كه چقدر هماهنگى، اين همه نيرو چگونه هم دست مى‏شوند و تو را پيش مى‏رانند. فكر، عقل و عشق، دست در دست هم مى‏گذارند و تو را از عشق‏هاى كوچكتر و معبودهاى بى‏خاصيت جدا مى‏سازند. اين ايمان، اين عشق، مركبى است كه تو را به صراط مى‏كشاند. انَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذينَ آمَنُوا الى‏ صِراط مُسْتَقيم‏ . اين خداست كه با عشق تو، با ايمان تو، تو را به سوى صراط مستقيم و نزديك‏ترين راه تا رشد تو پيش مى‏برد. صراط، ص: 90

🌿حقيقت اين است كه بايد راه افتاد و از به خونْ نشسته و به خون خفته اولياء خدا؛ از على (ع) در كوفه و از حسين (ع) در نينوا، درس قيام و ايستادگى، حركت‏ و سلوك، سرعت و شتاب، سبقت و مسابقه و خلوص را آموخت و به دست آورد و اين سلوك را با بهترين‏ هدف‏ها؛ عبوديّت، رضا و «لهف الى جود اللَّه» همراه كرد، كه ملهوف كسى است كه گرفتار و مستغيث است.

🌿نيروى كنجكاوى فكر را به جريان مى‏اندازد، فكر از معلوم‏ها به مجهول‏هايش مى‏رسد. گسترش علوم، دريچه‏هاى تازه‏اى به روى او باز مى‏كند. او به سوخت تازه و مركب تازه و خانه‏ى تازه دست مى‏يابد. سپس عقل اين سوخت‏ها و مركب‏ها و ... را با قديمى‏ها مى‏سنجد و بهترين‏ را نشان مى‏دهد. سپس غريزه‏ى بهتر طلبى و جلب نفع ما، ضامن اجراى اين سنجش و انتخاب مى‏گردد و در نتيجه حركت‏ شروع مى‏شود.

🌿فكر و عقل و عشق با هم تضادى ندارند، كه هر يك ديگرى را به دنبال مى‏آورد. فكر مى‏يابد و عقل مى‏سنجد و عشق به بهترين‏ دست مى‏دهد و حركت‏ و عمل شروع مى‏شود.

🌿بهترين‏ طرح‏ها، مادام كه با تهيه‏ى مهره‏ها و كارها و با تقويت خويش و تضعيف دشمن همراه نباشد، فقط طرح خوبى خواهد بود كه بد با آن روبه‏رو شده‏ايم.

🌿چرا محمد (ص) در حديبيه صلح مى‏كند و على (ع) در صفين زير بار نمى‏رود، ولى ميزان اهميت و انتخاب بهترين‏ كار در هنگام تزاحم، داستان صلح و جنگ را توضيح مى‏دهد. اگر على (ع) زير بار نمى‏رود براى اين است كه رها كردن معاويه غرامت سنگينى مى‏آورد و اين پيام قرآن است كه مى‏گويد: «وَ لاتَهِنُوا وَ لاتَحْزَنُوا» و مى‏گويد: «لاتُبْطِلُوا اعْمالَكُمْ»، ولى رسول صلح را مى‏پذيرد و با اين صلح يهود را تضعيف مى‏كند تا آنجا كه به فتح مكه روى مى‏آورد و تهاجم نهايى را شروع مى‏نمايد.

🌿آنها كه به دين قيم رو آوردند و با شناخت قدر خويش و ارتباط خويش با نظام و با جامعه، به اسلام و سپس به ايمان و عشق حق و سپس به عمل صالح رسيدند، اينها بهترين‏ خلق هستند كه امكانات خود را به كار گرفته‏اند و در راه هم نمانده‏اند و سنگ راه نگرديده‏اند.

🌿بهترين‏ كار در اين قدر گفت‏وگوى علم و رسيدن به آگاهى و بينشى است كه بتواند در اين طرح و تصميم كمك كار باشد. كسى كه از اين تقدير و برنامه ريزى محروم مانده باشد، از سرمايه‏هايى كه براى او مى‏گذارند و از فرشته‏هايى كه نازل مى‏شوند بى‏بهره خواهد ماند و به خسارت خواهد رسيد.

🌿«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْلًا مّن رَّبّكُمْ»؛ بر شما باكى نيست كه در طلب هر گونه فضل و بخششى از پروردگار خود باشيد، كه در حج اين همه هست و شما مى‏توانيد از اين همه خوبى توشه برداريد، به خصوص آنجا كه بهترين‏ توشه‏ها را شناخته‏ايد و توشه اطاعت و زادِ راهِ حرمِ وصل را هم به دست آورده‏ايد. پس هر تجارت و داد و ستد و جست‏وجوى نعمت و عنايتى مجاز است و به اندازه‏اى كه به طاعت خدا گره بخورد و با اخلاص در نيّت و عمل همراه باشد، محبوب و مطلوب است؛ چون كارها با پشتوانه خود ارزش مى‏گيرند و پشتوانه عمل، نيّت و انگيزه آن است.

🌿هر كسى كه دَعْوِىِ رسالتى دارد و بر تحقق آن به پا خاسته، بايد در نظر بگيرد كجا بهتر مى‏تواند كار كند. كجا مى‏تواند مسلطتر باشد. بايد مادر شهرها و جايى كه مى‏تواند از آنجا رسالت خود را به بهترين‏ نحو گسترده كند، پيدا نمايد

🌿بايد جايگاهى كه مى‏خواهيم كار خود را از آنجا شروع كنيم، بررسى كنيم. هر طرحى كه مى‏خواهد اجرا شود، رسالتى كه مى‏خواهد تحقق پيدا كند، بايد جايگاه مناسب آن انتخاب شود، نه اينكه از دم دست شروع شود. رسول اللَّه (ص) در جزيره، در مكه، در ام القرى، در مادر شهرها شروع به كار مى‏كند. حضرت به جاى اينكه سفرهاى متعدد تبليغى را عهده‏دار شود و به اين طرف و آن طرف برود، در جايگاهى ايستاده كه مى‏تواند به هر تشنه‏اى آب رساند و هر طالبى را سرپرستى كند. رسالت‏ها بايد از پايگاه خود شروع شود وگرنه دعوت‏هاى بزرگى كه در جايگاه مناسب نبوده، موج چندانى به وجود نياورده و از بين رفته است.

🌿هر تجارت و داد و ستد و جست‏وجوى نعمت و عنايتى مجاز است و به اندازه‏اى كه به طاعت خدا گره بخورد و با اخلاص در نيّت و عمل همراه باشد، محبوب و مطلوب است. چون كارها، با پشتوانه‏ى خود ارزش مى‏گيرند و پشتوانه‏ى عمل، نيّت و انگيزه آن است.

🌿به فرموده‏ى حضرت رضا بهترين‏ زندگى‏ها زندگى كسانى است كه ديگران در آن زندگى به خوبى‏ها و نوايى رسيده‏اند. «مَنْ حَسُنَ عَيْشُ النَّاسِ فى‏ عَيْشِهِ» آن‏ها كه به ديگران نمى‏پردازند يا محكوم حسادت‏ها و يا محاصره‏ى رقيب‏هاى خارج و همراهان داخل خواهند شد. كسانى كه كارها را تقسيم مى‏كنند و اين اصل مديريت را در نظر مى‏گيرند هميشه مى‏توانند با مديرهاى پرورش يافته كارهاى متراكم را بشكنند و مى‏توانند با دست خالى و ذهن فارغ نظارت كنند و گره‏ها را بگشايند و كارهاى مشكل‏تر را راهگشا باشند.