🌿مشكل اساسى‏ دوستى دارم كه دلسوز و آرام مى‏گفت: ما شاهد روزهايى بوده‏ايم كه فوج فوج به اسلام رو آوردند و شاهد روح‏هايى بوده‏ايم كه هستى يك گامشان بود ... و امروز هم شاهد آن‏هايى هستيم كه فوج فوج مى‏ميرند و شاهد آن‏هايى هستيم كه باقى مانده‏اند و در خويش مى‏لمند. و مى‏گفت: ما امروز از لحاظ تبليغ در سطحى بالاتر هستيم. ما وارث گذشتگان هستيم و از علوم گسترده‏اى هم بهره گرفته‏ايم. و مى‏پرسيد و صادقانه مى‏پرسيد: چه شده كه آن روح‏ها در ميان ما نمى‏شكوفد و آن دل‏ها در درون ما نمى‏تپد؟ گفتمش: گيرم كه آن‏ها كبريتى از تبليغ در دست داشته‏اند و ما خرمنى از آتش، اما تفاوت اين است كه آن‏ها كبريت را به فتيله‏ها زدند و چراغ‏ها را زير نظر گرفتند و با استعدادها كار كردند ... اما ما اين خرمن آتش را به باد داديم و سنگ‏ها را داغ كرديم و چراغ‏ها را خاموش گذاشتيم. و اين پيداست كه با يك كبريت استعدادها روشن مى‏شوند، اما با خرمنى سوزان از آتش، سنگ‏ها نورى نمى‏گيرند. و باز گفتمش بگذر از آن كه ما با آن همه ميراث غنى، روش فقيرى داريم و بهره‏بردارى ضعيف، درست مثل كسى كه خوراك‏هاى زياد و مطبوعى ذخيره دارد، اما نيازش را نمى‏شناسد و نياز مهمان‏هايش را نمى‏داند و از روش تغذيه آگاهى ندارد. اين ميزبان، خودش و مهمانش از غذاهاى لذيذى سرشارمى‏شوند، اما نيازهايشان تأمين نمى‏گردد. آخر كسى كه به ويتامين «ث» نيازمند است بر فرض برايش تيهو به سيخ بكشند و آهو برايش كباب كنند، نيازش تأمين نخواهد شد كه آن همه نيرو در اين بدن عفونى مى‏شود و بيمارى دست مى‏دهد و اين است كه ما امروز دايرةالمعارف هايى داريم، اما همه نيازمند و عليل. معده‏ها سرشار است در حالى كه بدن‏ها فقير و مريض ... و اين است كه با اين همه ثروت و اميد، باز به يأس مى‏رسيم و در خويش مى‏مانيم. آن‏ها با يك جرقه خرمن‏هاى آهن را آب مى‏كردند و شكل مى‏دادند و بهره برمى‏داشتند، اما ما با يك خرمن آتش حتى يك ميخ نساخته‏ايم و يك مهره را شكل نداده‏ايم. ميخى كه بتوان به آن چيزى آويخت و مهره‏اى كه بتوان آن را به كار گرفت. آن‏ها هنگامى كه يك كوره آهن را مى‏ديدند، حقارت جرقه‏ها را در نظر نمى‏آوردند كه به روش فكر مى‏كردند و آن جرقه را نه به آهن‏ها كه به گَوَن‏ها مى‏سپردند و گون‏ها را به الوارها و الوارها را به زغال سنگ‏ها و به اين گونه بود كه آهن‏ها هم آب مى‏شدند و شكل مى‏گرفتند و بهره مى‏دادند. ما امروز در كنار درياى مشكلات و كوه‏هاى مانع، يا سرود يأس مى‏خوانيم و مى‏مانيم و يا بدون روش و بدون تفكر دست به كار مى‏شويم و به بن‏بست مى‏رسيم و در چاله‏هاى يأس مى‏خوابيم. ما در برابر يك جامعه‏ى به غرقاب نشسته يا پشت مى‏كنيم كه دست و پا زدن‏ها و ناله‏ها و استغاثه‏ها را نشنويم و يا بى‏تفاوت نگاه مى‏كنيم و يا اگر همتى باشد از دم دست، هر كه به دستمان آمد،بيرون مى‏كشيم و چه بسا كه نعش‏هاى بى‏جان و مرده‏هاى آب خورده نصيب‏مان شود. ما به نجات مرده‏ها مشغول هستيم و استعدادها در آن طرف‏تر، اسير موج‏ها و گلاويز مرگ! در اين موقعيت چاره‏اى نيست جز اين‏كه با استعدادها كار كنيم و آن‏ها را بيرون بكشيم و بعد با همدستى آن‏ها به سراغ ديگران برويم و با كمك گَوَن‏ها و الوارها و زغال سنگ‏ها، آهن‏ها را آب كنيم و مانع‏ها را شكل دهيم و از آن‏ها بهره برداريم. آن اوج ديروز و اين ركود امروز يا به خاطر اين است كه روش تربيتى نداريم و به داغ كردن‏ها و شاخ و برگ دادن‏ها و بغل كردن‏ها مشغوليم و روشنى نمى‏دهيم و ريشه نمى‏دهيم و بندها را باز نمى‏كنيم و يا به خاطر اين است كه با اين روش صحيح، با استعدادها كار نمى‏كنيم و با اين ذخيره‏ى سرشار و با اين خرمن آتش به فتيله‏ها و چراغ‏ها جرقه‏اى نمى‏زنيم.

🌿روش كار يك روز با يكى از دوستانم از ميدان شلوغ شهر مى‏گذشتيم. فوج فوج و دسته دسته آدم‏ها را مى‏ديديم كه مسخ شده بودند و عروسك شده بودند و نمايش‏نامه‏هاى مسخره‏اى را كارگردانى و بازى مى‏كردند. دور از هر گونه صميميت، فيلم‏هاى بلندى را كه به درازاى يك عمر بود، صحنه سازى مى‏كردند. دوستم كه شاهد آن فوج بازيگر و آن فيلم‏هاى دراز بلند و خسته و تكرارى بود و آرام آرام به فكر فرو رفته بود با چند كلام، فكرش را به من داد كه نمى‏شود با اين‏ها، با اين همه بازيگر كارى كرد. نمى‏توان اين بازيچه‏ها و بازيگرها و تماشاچى‏ها را به كار جدى كشيد. اصلًا نمى‏شود كارى كرد! او هنگامى كه سكوت مرا ديد، پرسيد كه آيا به عقيده‏ى تو مى‏توان كارى كرد؟! من از او پرسيدم: آيا اين‏ها همين طور بوده‏اند يا اين طور شده‏اند؟ گفت: معلوم است كه اين طور نبوده‏اند و معلوم است كه اين طور شده‏اند. گفتم پس معلوم مى‏شود كه اين طور هم نمى‏مانند. كسانى را كه اين‏گونه ساخته‏اند، مى‏توان از همان راه خراب كرد و مى‏توان از همان راه به شكل ديگر ساخت. و آن گاه گفتم: براى من اين مهم نيست كه اين‏ها درست بشوند و خوب بشوند يا نه و كار من اين نيست كه به آن‏ها شكل‏ بدهم و آن‏ها را بسازم. مهم اين است كه شرايط خوب شدن آن‏ها فراهم بشود و آن‏ها بتوانند از زير جبرهاى حاكم آزاد شوند و با تضادها، به فضاى آزاد برسند و در اين فضا، خودشان برپا بايستند و خود را شكل بدهند و بسازند و يا خراب كنند. هدف اين نيست كه مردم خوب بشوند. بل هدف اين است كه شرايط خوب شدن آن‏ها فراهم بشود. آن گاه آن‏ها هستند كه مى‏توانند انتخاب كنند و اتخاذ كنند. گفتم: ما اگر مى‏خواستيم كه خلق را قالب‏گيرى كنيم و به آن‏ها شكل بدهيم و آن‏ها را به شكل دلخواه در آوريم، به راحتى مى‏توانستيم از همان راهى كه شروع كرده‏اند، شروع كنيم. سپس توضيح دادم كه چگونه دشمن شروع كرد و چگونه بر روى يك اقليت كار كرد و چگونه اين اقليت را به كار گماشت و چگونه اين اقليت به كار پرداخت و حربه‏ى سنت و شخصيت ملى و حربه‏ى عقل و انديشه و حربه‏ى مذهب را از دست‏ها گرفته و در نتيجه جامعه‏اى كه شخصيتش را از دست داده بود، مقلد و غرب‏زده بار آمد. و جامعه‏اى كه انديشه‏اش را كنار زده بود به اسارت غريزه رفت و جامعه‏اى كه مذهبش را باخته بود، به استقبال مكتب‏ها آمد و سرانجام اين جامعه‏ى مكتب‏زده‏ى غرب‏زده‏ى بى‏شخصيت همين شد كه تو مى‏بينى و تعجب مى‏كنى از اين‏كه بتوان كارى كرد. تو اگر دويست سال پيش مى‏شنيدى كه در آن جوّ بسته و در شكم همان‏ تعصب و پرهيز، اين همه آزادى و ولنگارى و بازيگرى زنده مى‏شود حتماً همان قدر تعجب مى‏كردى كه امروز تعجب مى‏كنى از اين‏كه در اين جامعه‏ى ولنگار و اسير، حساب و دقت و سنجشى متولد شود، اما كسانى كه كليدها را به دست آورده‏اند ديگر نه تعجب مى‏كنند و نه درنگ مى‏نمايند كه بر روى اقليت‏ها كارها را گسترش مى‏دهند و با استعدادها، سنگ‏ها را از ميانه برمى‏دارند.

🌿مولا اجازه نداد!! دوستى داشتم سخت و برنده و قاطع و سركش. تازه عروسى كرده بود و پس از عروسى مريض شده بود و به سينه درد سختى مبتلا گرديده بود. يك روز ديدمش، خيلى از دست رفته و پريشان. دلواپس حالش شدم و از وضعش پرسيدم. گفت سرما خورده‏ام و سينه‏ام درد مى‏كند. گفتم: چرا به طبيب مراجعه نكردى؟ جواب داد: نمى‏توانستم و اجازه نداشتم. تعجب كردم كه از چه كسى اجازه مى‏خواستى؟ گفت: مولا اجازه نداده است و فرموده است با زن‏ها مشورت كن و با آن‏ها مخالفت كن. من با خانم صحبت كردم و او دستور داد كه به طبيب مراجعه كنم و من تا به حال با او مخالفت كرده‏ام! يك كمى نگاهش كردم و سخت توپيدم و به تندى گرفتمش. چون با آن روحيه سركش و قاطع و در شرايط من كه توانايى داشتم، جز قاطعيت چاره‏اى نبود. آن گاه از او پرسيدم كه آيا محمد با خديجه (س) و فاطمه (س) مشورت نمى‏كرد؟ آيا على (ع) با فاطمه (س) مشورت نمى‏كرد؟ آيا محمد (ص) و على (ع) در مشورت‏ها بر خلاف آن‏ها نظر مى‏دادند و حركت مى‏كردند؟ هنگامى كه ميزان‏ها در دست نباشند، كار به كجاها مى‏كشد؟ دوستم مبتلا به سل شد و خون‏ريزى سينه‏اش بالا گرفت و مدت‏ها در بيمارستان ريوى بوعلى بسترى گرديد ... تا ازمرگ رهيد.

🌿حالت منافق‏ وقتى كه ما بچه بوديم، زمستان‏ها مى‏خواستيم خودمان آتشى بيافروزيم و استقلالى نشان بدهيم و خودمان باشيم. جمع مى‏شديم و پشت ديوارها و داخل ناودان‏ها به عنوان بادگيره و تنوره آتشى مى‏افروختيم و همين كه گرم مى‏شديم، به ياد شكم مى‏افتاديم و مى‏رفتيم و سيب زمينى مى‏آورديم و ميان آتش‏هاى خال ريزه مى‏گذاشتيم و به انتظار مى‏نشستيم. پس از آن كه با زحمت آتش افروخته بوديم و چشم‏ها را از دست داده بوديم و آب از بينى و چشم خود راه انداخته بوديم، «استوقد ناراً»، درست در همين لحظه‏ى انتظار و پس از آن همه رنج، نالوطى‏هاى محل نمى‏دانم از كجا خبر مى‏شدند و سر مى‏رسيدند و در يك لحظه آتش‏ها در هوا بودند و خاكسترها بر ما و سيب‏ها در دست آن‏ها. چه بخار قشنگى از آن سيب‏هاى نصف شده و خال برداشته به هوا مى‏رفت! من امروز معناى اين آيه را خوب مى‏فهمم؛ «استوقد ناراً فلما اضاءت ما حوله ذهب اللَّه بنورهم و تركهم فى ظلمات لا يبصرون» و حالت منافق را حس مى‏كنم. «صم بكم عمى فهم لا يرجعون‏ ». منافق به خاطر رسيدن به منافع فتنه‏ مى‏افروزد و آتش روشن مى‏كند اما درست در لحظه‏ى انتظار، خدا، نور آتش را مى‏برد و آن‏ها را در تاريكى‏ها رها مى‏كند.

🌿سر انگشت تدبير چندى پيش لوله‏هاى آب منزل ما پوسيده بود و از آب استخرى ساخته بود. با چند نفر از دوستان مى‏خواستيم يك تكه راه را كه با سيمان محكم شده‏بود بشكافيم. كلنگى آوردند. در ضربه اول دسته‏اش شكست. در فاصله‏اى كه براى دسته كردن لازم بود، دوستانم كه قوى و نيرومند هم بودند مدت‏ها با تيشه‏اى سبك، با چوب، با دست، به سيمان‏ها ور مى‏رفتند، اما سيمان‏ها به روى خود نمى‏آوردند و تكان نمى‏خوردند و حتى تيشه را شكستند ... تا اين كه كلنگ با دسته‏اش آمد و با چند ضربه، كار يك ساعت آن‏ها انجام شد. من از اين صحنه به اين فكر افتادم كه هنگام ضربه زدن‏ها بايد وسيله، وزنه‏اى باشد و مهم‏تر همراه دسته‏اى و مهم‏تر بر جاى مناسب و سر بزنگاهى و آن هم با دست كارگر آگاهى؛ وگرنه ضربه‏ها وقت را مى‏كشند و كلنگ‏ها شست پايت را مى‏برند و سرت را مى‏شكنند ... اين است كه روحيه‏هاى مغرور را بايد ضربه زد؛ اما اين ضربه بايد از كسى باشد كه وزنه‏اى باشد و دسته‏اى و بينشى كه سر بزنگاه را بشناسد.

🌿موقع شناسى‏ استادى داشتم كه درس‏هايش را در ضمن داستان‏ها و افسانه‏ها مى‏گفت: كه محصلى بود زيرك و متحرك و بى‏آرام. درسش را تمام كرده بود و مى‏خواست برگردد و بار مسؤوليتش را به مقصد برساند، كه تشنه‏ها و محتاج‏ها و نيازمندها را ديده بود و نمى‏توانست در حجره بنشيند و يا در غرفه‏اى خود را محبوس كند. بارش را بست و براى خداحافظى پيش استادش رفت. استاد اجازه‏اش نداد و گفت: باش. درست است كه حرف‏ها را مى‏دانى اما هنوز روش‏ها را نياموخته‏اى، اما او گوشش بدهكار نبود و آتش مسؤوليت آرامش نمى‏گذاشت. راه افتاد. پياده مى‏آمد ... در سر راه به روستايى رسيد. در روستا، ملايى بود زيرك و كاركشته و مريد باز. او در مسجد خانه گرفت كه مسجد براى آواره‏ها پناه‏گاه خوبى بود. براى نماز در مسجد جمع شدند و نماز شام را گذاشتند. او مى‏ديد كه ملا نمازش را غلط مى‏خواند. خوب دقت كرد ديد اصلًا هيچ نمى‏داند، نه وقف را، نه وصل و قطع را، نه ادغام حروف يرملون را ... اصلًا از علم تجويد و قرائت بويى نبرده است. سرش سوت كشيد ... بعد از نماز ديد كه ملا بر منبر نشست و به وعظ و خطابه مشغول شد، آن هم چه وعظى و چه خطابه‏اى! ديگر طاقت نياورد و دادش درآمد كه بيا پايين! اين چه وضعيه؟! مگر مجبورى كه بى‏سواد، مردم را ضايع كنى؟ بيا پايين! غوغايى به پا شد؛ مردم منتظر آخر صحنه بودند. ملاى زيرك در ميان آن همه غوغا و فرياد، آرام آرام سرش را تكان داد و با خود گفت: صدق رسول اللَّه! صدق رسول اللَّه! در برابر اين فيلم؛ حتى طلبه‏ى مسؤول كه طاقتش را باخته بود، مسحور شد كه اين ديگر يعنى چه؟ صدق رسول اللَّه چيست؟ هنگامى كه همه تشنه شدند و ساكت شدند، ملا توضيح داد كه ديروز از اين ده و مردم خسته شده بودم. مى‏خواستم بگذارم و بروم، اما با خودم فكر مى‏كردم كه آيا صحيح است؟ آرام آرام از فضاى ده بيرون رفتم و بالاى آن كوه رسيدم و آن جا نشستم با خستگى‏ها خوابم برد. در خواب ديدم مردى بزرگ، جليل القدر سوار بر اسبى سفيد از پايين كوه مى‏تاخت. به حدود من كه رسيد، ايستاد و به من نگاهى كرد. من از آن نگاه خود را باختم، اما ديدم او با محبت به من نزديك شد و به من گفت: مبادا كه اين ده را تنها بگذارى. مبادا كه از ميان اين‏ها بروى، به اين زودى شيطانى مى‏آيد كه مى‏خواهد دين من را ضايع كند و ايمان مردم را به باد بدهد. تو باش، تو پاسدار ده باش! و صدق رسول اللَّه! صدق رسول اللَّه! آن شيطان همين است كه مى‏بينيد. اصلًا همه چيزش مثل شيطان است! اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم. مردم كه شيطان را در خانه خدا گير آورده بودند، امان ندادند كه بگريزد. چنانش كوفتند كه توانش نماند! بيچاره به ياد استاد افتاد؛ چون هنگام ضعف و در گير و دارها، گذشته‏هابه ياد مى‏آيند: «درست است كه حرف‏ها را مى‏دانى، اما هنوز روش‏ها را نياموخته‏اى».

پيش استاد بازگشت و مدتى ماند و راه‏ها را شناخت. استاد به او اجازه داد كه برود، اما او تقاضا كرد، چندى بمانم. استاد گفت: حالا مى‏توانى بروى. برو. مگر مسؤوليت را فراموش كرده‏اى؟ اما او هنوز كتك‏ها را فراموش نكرده بود. در هر حال آمد و براى اين‏كه خودش را بشناسد به همان ده آمد. اين بار پشت سر ملا ايستاد و با او نماز خواند و مدافع او شد. اگر مسأله‏اى پيش مى‏آمد كه ملا به زحمت مى‏افتاد، او كمك مى‏كرد و مسائل را جواب مى‏داد. ملا كه مى‏ديد مريدى دلسوز همراه دارد او را به خود نزديك كرد. اگر از ده‏هاى اطراف سراغ ملا مى‏آمدند. ملا او را مى‏فرستاد. رفته رفته ملا خودش را شناخت و ديد منبر كسر شأن اوست. به محراب قناعت كرد و منبر را به او واگذاشت. راستى كه راه‏ها را شناخته بود و پست‏ها را بدست آورده بود و ملا را خلع سلاح كرده بود، اما هنوز يك مسأله باقى بود و يك حساب تصفيه نشده بود. يك شب كه ملا در كنار منبر نشسته بود و او را بالاى منبر فرستاده بود، او سخن را به معاد و حشر و نشر كشاند و اشك‏ها را از چشم‏ها بيرون ريخت و دل‏ها را به لرزه آورد و دل‏ها را در راه گلو انداخت. آن گاه گفت: يك بشارت مى‏دهم. من امروز كه به فكر قبر و عذاب افتاده بودم، سخت بيچاره شدم. در خواب ديدم كه قيامت به پا شده و عذاب‏ها آماده گرديده و مردم در چه وضعى هستند. كسى، كسى را نمى‏شناسد و هر كس از برادرش و مادرش و فرزندش فرارى است. هر كس از دوستش مى‏گريزد. هر كس سراغ پناه‏گاهى است. من به ياد رسول اللَّه افتادم. خودم را به او رساندم وگريه كردم. حضرت به من فرمودند. آيا از فلانى- ملاى ده- امانى دارى؟ هر كس يك مو از او همراه داشته باشد در امان است! اين بگفت و از ملا تقاضا كرد كه مرا امانى بده! ملا كه خود را شناخته بود، دستى به صورتش كشيد و امانى به او داد! او هم امان را گرفت و بوسيد و مردم را تحريك كرد كه امانى بگيرند! از اطراف تقاضا شروع شد. با كمبود عرضه، وضع بدى پيش آمد. در ميان هجوم جمعيت ديگر مهلت نمى‏دادند كه ملا امانى بدهد، خودشان امان‏ها را از سر و صورت ملا مى‏گرفتند. چيزى نگذشت كه ملا امرَد و بى‏مو شد، اما او ول‏كن نبود و مردم را به ياد ظلم‏ها و ستم‏ها و آب دزديدن‏ها و تجاوزها مى‏انداخت و زن‏ها را با غيبت كردن‏ها و دروغ‏هايشان تحريك مى‏كرد. ملا در زير دست و پاها، خونين و بى‏رمق افتاده بود كه از لاى جمعيت چشمش به بالاى منبر افتاد و با ناله پرسيد: آخر تو چه وقت اين خواب را ديدى؟ لعنت بر اين خواب! او با نگاهى پر معنا جوابش داد: تو چه وقت آن خواب را ديده بودى؟ لعنت بر آن خواب!

🌿عوامل حركت‏ دوستى از من پرسيد تو از چه كسانى تأثير پذيرفته‏اى و با چه عواملى حركت كرده‏اى؟ گفتم: من از بيرون انتظارى نداشتم و تنهايى‏ را يافته بودم و ضرورت حادثه‏ را ديده بودم و از عشق‏ و علاقه‏اى هم سرشارم كرده بودند و همين سه عامل براى حركت پاهاى فلج كافى هستند تا چه رسد به استعدادهاى آماده و آنگاه مثالى آوردم كه: دختر يكى از بزرگان قوم فلج شده بود و او را تا خارج هم برده بودند و مأيوس برگشته بودند. تابستان‏ها او را در كنار باغ ييلاقى مى‏گذاشتند و تنها با يك دختر بچه‏ى ملوس كه انيس و خدمت كار و دوست او بود، همراهش مى‏كردند. اين دو، روزها در ميان اين باغ كه يك آسياب آبى هم در كنارش بود، زندگى مى‏كردند. دخترك در امتداد نهر آب تا آسياب دنبال گل‏ها و پروانه‏ها بود و ريگ‏هايى براى بازى جمع مى‏كرد. يك روز در كنار نهر، پايش ليز خورد و داخل نهر افتاد و با دست و پا زدنش به آسياب نزديك‏تر شد و آرام مى‏آمد ... تا در ميان تنوره ... تا كنار پروانه‏هاى آسياب و آخر سر مى‏آمد تا باغ‏هاى ده آن هم با خونى كه به آب‏ها داده بود و استخوان‏هايى كه به آسياب بخشيده بود. دختر افليج كه شاهد مرگ دوست و خدمت‏كار ملوسش بود و تنها داغ ديده‏ بود و ضرورت حادثه‏ها را يافته بود، به هيجان آمد و به خود فشار آورد و به پاخاست. دخترك را از آب گرفت و به ده آورد و هنگامى كه متوجهش كردند كه تو چه طور راه افتادى، از شوق غش كرد و افتاد. به دوستم گفتم: اگر او به انتظار كسى بود، فشار به گلوش مى‏آمد و فريادگر مى‏شد. و اگر عشقى در او نبود و ضرورت حادثه را نمى‏ديد، بى‏تفاوت مى‏ماند، اما با جمع اين هر سه عامل به حركت رسيد.

🌿دردها و رنج‏ها يك روز عصر از خيابان خلوتى مى‏گذشتم. در كنار پياده‏رو جوان شوريده و خسته‏اى را ديدم. مست بود، اما مست درد و رنج. با خودش حرف مى‏زد. نزديكش شدم. با خدا دعوا داشت و او را محكوم مى‏كرد و اعدام مى‏نمود. وقتى چشمش به من افتاد، خيال كرد كه خدا مدافعى پيدا كرده است، اين بود كه ايستاد و من هم ايستادم و رو به من، با خدا فريادها داشت. ناله‏هايش را كرد. منتظر بود كه چيزى بگويم، اما حرفى نزدم. پرسيد: چرا حرفى نمى‏زنى؟ گفتم: من درد تو را حس مى‏كنم و آن‏گاه شروع كردم و برايش داستانى از زندگى خودم شرح دادم. بيچاره براى من به گريه افتاد. با گريه‏اش آرامشى گرفت و من هم برايش توضيح دادم كه من با اين همه رنج از پا نيفتادم كه به پا رسيدم و قوى‏تر شدم. من از اين دردها، درس‏هايى گرفتم. من اسير بت‏هايى بودم مثل بت‏هاى تو. با اين ضربه‏ها بت‏هايم شكستند. من وابسته به ديگران بودم. با اين نامردى‏ها از آن‏ها بريدم. من با خودم گفتم: اصلًا چرا من توقع راحتى و مردانگى داشته باشم؟ و همين كه توقعم عوض شد، راحت شدم. من هنگامى كه ضربه‏ها شديدتر شدند، به اين فكر افتادم كه چرا خدا اين‏قدر مرا مى‏سوزاند؟ آيا دشمن من است؟ آخر مگر مرا شيطان آفريده؟ مگر كسى او را مجبور كرده بود؟ اگر مرا دوست نداشت، اگر مرا و ماها را نمى‏خواست كه نمى‏آفريد. ببينم اصلًا محبت را چه كسى آفريد؟ شور عشق را چه كسى در دل‏ها ريخت؟ جز او؟ پس چگونه مى‏توانم به او فرياد بزنم كه يهودى‏ها از تو مهربان ترند و جلادها از تو نرم‏ترند؟! من خودم منقلب شده بودم و او هم در برابر هر كدام از اين سؤال‏ها به جرقه‏اى مى‏رسيد و آتش مى‏گرفت كه چگونه از دوست بريده و در برابر محبت‏هايى كه او داشته و ضربه‏هايى كه او زده و بت‏هايى كه او شكسته، به جاى تشكر، فرياد راه انداخته و خود را باخته است. آن گاه به او گفتم: من نمى‏گويم رنج را تحمل كن و با درد بساز، بلكه مى‏گويم اين رنج‏ها را تحليل كن كه از كجا برخاسته‏اند. آيا خودت به وجود آورده‏اى؟ پس بگذار. آيا ديگران برايت ساخته‏اند؟ پس خراب كن و اگر از اين هر دو نيست، پس بكوش كه بهره‏اش را بگيرى و درسش را بخوانى. آن وقت گفتم: من هنگامى كه خودم عامل بدبختى‏ام نباشم، باكم نيست كه در كجا هستم؛ چون در هر كلاس درسى هست و با هر پايى مى‏توان راه رفت. بيشتر از آن چه كه دارم، از من طلب‏كار نيستند. گفت: نيشخند مردم؟ گفتم: من اسير آن‏ها نيستم. من آمپر دهان آن‏ها نيستم كه هميشه بلرزم. هنگامى كه من حسابم صاف بود، خنده‏هاى آن‏ها مرا به خودم نزديك‏تر مى‏كنند و در من قدرت و اعتماد به نفس را بارور مى‏نمايند.

🌿هدايت مغرور ... او از هيچ كس نمى‏شنيد و حتى از بزرگان قومش سخنى نمى‏پذيرفت و به آن‏ها اهانت مى‏كرد و در بحث‏هاى جدى، ناگهان بلند مى‏شد و ژست مى‏گرفت و يا به بازيگرى‏ها و سؤال‏هاى چه غذايى دوست دارى؟ يا اين فرش‏ها چه طور هستند؟ و آيا مى‏خواهى فيلم ببينى؟ مى‏پرداخت و دُم بحث را مى‏بريد و حرف‏ها را مسخ مى‏كرد و با زرنگى سُر مى‏خورد و فرار مى‏كرد و سپس طرف را غافل‏گير مى‏نمود و يك جمله مى‏انداخت و در مى‏رفت و آن هم با لبخندى پر از شيطنت و با تواضعى سرشار از غرور و نخوت. تا اين‏كه من و او پس از يك درگيرى، با هم دوست شديم. خاصيت آن درگيرى همين بود كه فهميد من برايش سبزى هم پاك نمى‏كنم و اگر برخوردى هست كاملًا به خاطر مسائل ديگرى است. خاصيت آن درگيرى همين بود كه من را با او در سطح مساوى يا برتر از او قرار داد. من فيلم‏هاى او را مى‏شناختم و بازى‏هايش را مى‏دانستم و اين، من بودم كه دم بحث‏هايش را مى‏بريدم و ميان حرفش مى‏پريدم و دستش مى‏انداختم. آن حربه‏اى كه سرهايى را بريده بود، اكنون سر خودش را مى‏گرفت و او منتظر بود كه من بحث را شروع كنم و نمى‏كردم و هنگامى كه بحث را شروع مى‏كرد، دستش مى‏انداختم و همين كه بى‏حال مى‏شد و غافل‏گير مى‏شد، در يك جمله زمينش مى‏زدم. با تواضع و شكسته نفسى و يا تعريف و تمجيد از او، بيشتر حالش را مى‏گرفتم. يك روز از راه رسيد. حالش را پرسيدم. با موهاى بلندش، صورتش را به من نزديك كرد و با حالتى پر از بازى و شيطنت گفت: اى زنده‏ام، زنده‏ام و رفت. من ساكت شدم. هيچ نگفتم. چند قدمى نرفته ايستاد. نگاهم كرد و گفت: تو چه‏طورى؟ نگاهش كردم و گفتم: پس تو زنده‏اى؟ گفت: مثل اين‏كه زنده هستم! پرسيدم: حتماً زنده‏اى؟ تخفيف داد كه: شايد زنده باشم ... آرام گفتم: پس براى من، منى كه مرده‏ام يك فاتحه بخوان! به من نزديك شد و اسمم را آورد كه فلانى! تو مرده‏اى؟ با سر جوابش دادم كه مرده‏ام و دوباره پرسيد. گفتم: من مرده‏ام. و آخر سر صورتش ديوار شد و پرسيد: فلانى تو مرده‏اى؟ گفتم: اگر زنده بودم، رشد مى‏كردم. چهل سالم- سن او را گفتم- يك جور نمى‏گذشت و عمرم تلاوت تكرار نبود ... و بلند شدم و تنهايش گذاشتم.

🌿وسوسه‏ها دوستى داشتم كه از ترس‏هاى گنگ، وسوسه‏هاى مستمر و خيال بافى‏هاى جالبش حرف مى‏زد و اشك مى‏ريخت‏ كه با اين وضع نمى‏تواند كارى بكند و نمى‏تواند درسى بخواند. از او پرسيدم چه وقت اين حالت‏ها در تو شديدتر مى‏شوند. وقتى مشغول هستى يا بى‏كار هستى؟ وقتى كه در خانه هستى يا بيرون مى‏آيى؟ وقتى كه با دخترها روبه‏رو مى‏شوى يا با مردها يا پيرمردها؟ به او گفتم: اين حالت‏ها را كنترل كن و اين حالت‏ها را بنويس و براى من هم نقل كن. من خواستم اين گونه براى او كارهايى دست و پا كنم. او پسرى بود مستعد و با هوش. استعدادهاى زيادى داشت و اين استعدادها جريانى نيافته بود و كارى پيدا نكرده بود و اين همه فساد به بار آورده بود و فاجعه آفريده بود. آن‏گاه برايش توضيح دادم كه اين حالت‏ها طبيعى است. خود من هم كه بى‏كار مى‏شوم، اين ترس‏ها و خيال‏ها در من مى‏آيد. گفتم: تو فكر نيرومند و هوش زيادى دارى. تصديق كرد. گفتم: وقتى از اين استعداد درست بهره نگيرى، اين وسوسه‏ها در تو راه مى‏يابد و اين ترس‏ها تو رادر خود مى‏گيرد. پس تو بايد كارهاى بزرگى را شروع كنى. در مرحله‏ى اول بايد اين حالت‏ها را كنترل كنى و از آن‏ها بنويسى. اين نوشتن هم براى خود تو مفيد است و هم من به آن احتياج دارم. آن گاه گفتم: تو با تراكم استعدادها به وسوسه‏ها و از وسوسه‏ها به ضعف و پراكندگى مى‏رسى. هر چه قدر تو ضعيف بشوى، خيال تو بيشتر كار مى‏كند تا آن جا كه آن چه در خيال تو مى‏گذرد، خيال مى‏كنى واقعيت دارد و الان تو را نابود مى‏كند. در اين لحظه غول‏هايى كه نيست، تو را مى‏ترساند و باز به او گفتم: پس از آن كه كارهاى خودت را شروع كردى و تكيه گاهى پيدا كرده و با قدرتى نزديك شدى، ديگر ترس‏ها مسأله‏اى نيستند. تو با آن‏ها روبه رو شو و تمامش را بپذير. از آن‏ها فرار نكن. آخر خط را در نظر بگير. آن چه كه پيش آمده، اگر تو عاملش نباشى، مسؤولش هم نيستى. گفتم: آن بيكارى و آن ضعف و اين ترس، تو را اين گونه در خود گرفته و فشار داده است. در برابر ترس، به تمامش راضى باش. بر فرض ديگران در تو نفوذ كنند مگر چه مى‏شود. اصلًا تو نباشى مگر چيز مهمى هست. تو از ديگرى باشى چه فرقى مى‏كند. امروز بميرى يا پس فردا هشت تا سر در بياورى ... مگر چه پيش مى‏آيد. در برابر ضعف، خودت را جمع كن و يك كار پخته را شروع كن و بر قدرتى تكيه بده و تكيه گاهى بگير. دوستم با شروع كارهاى پخته و نوشتن حالت‏ها و كنترل خودش، راحت شد و درس‏هايش را شروع كرد و نشاطش را باز يافت.

🌿چرا بى‏تفاوت نيستى رفيق؟ جوانى را سراغ داشتم، دوست داشتنى و مهربان. با هم نزديك بوديم و با هم برخوردها داشتيم. من در او اميدهايى مى‏ديدم. يك روز به او برخورد كردم. از حالش پرسيدم، خودش را خيلى بى‏حال و بى‏تفاوت نشان مى‏داد و به عمد خودش را بى‏خيال جا مى‏زد. من تعجب كردم. بيشتر ازش جست‏وجو كردم. مى‏گفت كه: بى‏اعتنا و بى‏تفاوت شده‏ام و هيچ چيز برايم اهميت ندارد. نه فلان، نه بهمان، نه هم نوع، نه هم‏فكر، نه بالاتر و نه پايين‏تر ... حس كردم كه دروغ مى‏گويد. او ريشه‏هايى داشت كه نمى‏توانست بى‏تفاوت بشود، ولى نمى‏توانستم همين طور رهايش كنم؛ چون در كنار حادثه‏ها محكم‏تر از او هم امكان لغزش و سقوطشان بود. شايد راست مى‏گفت. مجبور شدم ضربه‏هايى را شروع كنم تا اگر دروغ مى‏گفت، مچش را باز كنم و اگر راست مى‏گفت، همراهش بمانم. او ادامه داده كه ديگر حتى مطالعاتم را ول كرده‏ام و لب‏هايش را جمع كرد كه اى بابا! اين حرف‏ها با آن حرف‏ها چه فرقى مى‏كند ...؟! و از من به شيطنت پرسيد: مگر فرقى مى‏كند رفيق؟ گفتم: مگر بايد فرقى بكند؟! جواب داد: براى من نه. براى من همه چيز يك رنگ است. من بى‏تفاوت هستم. گفتم فكر نمى‏كنى كه دارى شعر مى‏خوانى؟ گفت: نه، همه چيز براى من بى‏معناست. گفتم: اگر الان بخواهم اين لباست را بكنم و ببرم و يا پاره كنم، مى‏گذارى؟ ساكت شد. آماده بودم كه اگر حرف نزد، دست به كار شوم. جواب داد: تا بتوانم دفاع مى‏كنم. گفتم: پس بى‏تفاوت نيستى. و ادامه دادم: اگر شلوارت را در بياورند چى؟ صورتش قرمز شد. ادامه دادم: اگر به ناموست تجاوز كنند؟ كه سخت تركيد كه: چرا بى‏نزاكت هستى رفيق؟ گفتم: چرا بى‏تفاوت نيستى رفيق؟ و بعدها برايش توضيح دادم كه آن چه تو به آن پاى بند هستى، خيلى ساده‏تر از آن‏هايى است كه از آن‏ها آزاد شده‏اى. گفتم: آن‏ها كه خودشان را رها كرده‏اند و از خودشان گذشته‏اند، چه طور نمى‏توانند از لباس‏ها و ناموس‏هايشان و يا از نزاكت و عبادت‏هايشان بگذرند. گفتم: در هستى قانون‏مند، هيچ چيز بى‏اهميت نيست و در هستى مرتبط و وابسته، يك فساد، يك فساد نيست و محدود نيست و در برابر كوچك‏ترين فساد و تجاوز نمى‏توان بى‏تفاوت بود. بى‏تفاوتِ صادق و راست‏گو، زندگى را تحمل نمى‏كند و اگر تحمل كرد، نمى‏تواند تجاوزهايى را كه زندگى كُش هستند و فسادهايى را كه در يك جا حبس نمى‏شوند، بپذيرد.

🌿كور و بينا در راه‏هاى مجهول، چشم‏دارها با عصا راه مى‏روند و موش‏ها و ميمون‏ها را قربانى مى‏كنند، اما كورها و بى‏وسيله‏ها كنار مى‏كشند. تاريكى عامل ترس و وحشت است و همين است كه رهروان تنها، در تاريكى آواز مى‏خوانند. و كورى، خداى بدبينى و احتياط است. و همين است كه كورها دنباله‏رو هستند. مى‏گويند دو نفر با هم قرار شركت گذاشتند. يكى كور بود و ديگرى بينا ... با هم آمدند ... تا اين كه غذايى خريدند و انگورى گرفتند و به خوردن انگور نشستند. باهم دانه دانه مى‏خوردند. كور با خودش گفت: نكند رفيقم دو تا دو تا مى‏خورد ... احتياطش شروع شد. دو تا دو تا خورد. ديد رفيقش حرفى نزد. با خودش گفت: لابد او سه تا سه تا مشغول است. شروع كرد ... باز هم ديد صدايى در نيامد ... گفت: خير او جلوتر است و شاخه شاخه به دهان كشيد ... رفيقش مى‏ديد وضع عوض شده است. طرف بدجورى خودكشى راه انداخته، منتظر بود ... تا ببيند چه مى‏شود. و كور نابينا منتظر فرياد بود، اما اعتراضى نشنيد. گفت معلوم مى‏شود كه تو خيلى جلوتر هستى ... اين بگفت و خود را بر روى ظرف انگور انداخت ...

🌿بابا غصه خور عوامل خارجى؛ مثل تحقيرها و تلقين‏ها و وسوسه‏ها و داستان‏هاى وحشت‏انگيز و افسانه‏هاى ارواح و اجنّه و پريان، فكر را تضعيف مى‏كند و خيال را تقويت مى‏نمايد و انسان از خيال‏هايش كه كاملًا برايش مشخص هستند و واقعى جلوه مى‏كنند، وحشت مى‏كند و از مانع‏هايى كه ممكن است پيش بيايد رنج مى‏برد و ذليل و زبون و رنجور مى‏شود. داستان بابا غصه خور معروف است كه از هر چيزى رنج مى‏برد و با هر چيزى غصه برايش مى‏رسيد. يك روز عيالش گفت: آخر اين كه نشد كار. پاك از دست مى‏روى. بيچاره مى‏شوى. يك روز تو بى‏غصه و ناراحتى نبوده‏اى. امروز در خانه بمان كه لااقل چيزى نبينى و چيزى نشنوى و يك روز راحت باشى. قليانش را چاق كرد و سماورش را آتش انداخت و بساطش را كوك كرد كه يك روز بى‏رنج بگذراند. بابا غصه خور ديگر چيزى نمى‏ديد كه رنج ببرد و حادثه‏اى نمى‏شنيد كه غصه بخورد، همه چيز بر وفق مراد بود كه ناگهان از پشت ديوار از بيرون خانه شنيد كه دو نفر عابر با هم مى‏گويند: فلانى، ديشب ماده الاغش كره آورده، اما كره‏اش نه دم دارد و نه گوش. بابا غصه خورد بر سر خود كوبيد كه بيچاره شدم. زنش هر چه فكر كرد ديد طورى نشده است. با تعجب پرسيد: كجايت درد مى‏كند؟ چه پيش آمده است؟ بابا فرياد زد: جاييم درد نمى‏كند. مگر نشنيدى كه گفتند كره الاغ فلانى نه دم‏ دارد و نه گوش. زن دادش درآمد كه به درك، نه دم داشته باشد و نه سر، به من چه؟ به تو چه؟ تو چرا غصه مى‏خورى؟ بابا گفت: همين است كه مى‏گويند زن ناقص العقل است. آخر تو نمى‏فهمى. اين كره بزرگ مى‏شود. زنك گفت: خوب بشود؟ بابا ادامه داد ... يك روز بار رويش مى‏گذارند ... زنك گفت: خوب بگذراند ... بابا صدايش لرزيد ... كه از اين كوچه‏ى ما عبور مى‏كند ... زنك گفت: خوب بكند، به تو چه؟ بابا ناليد همين. نمى‏فهمى، همين جا زير بار، از پا در مى‏آيد و مى‏افتد ... زن هر چه فكر مى‏كرد چيزى نمى‏فهميد، پرسيد: خوب به تو چه مربوط؟ بابا گفت: اين كه ديگر معلوم است. مثل روز روشن است، مرا صدا مى‏زنند كه كمكشان كنم. من مى‏خواهم اين الاغ را بلند كنم. آخر چه كار كنم؟ كجايش را بگيرم؟ نه دم دارد كه تكانش بدهم و نه گوش دارد كه بلندش كنم. آخر من چه خاكى به سرم بريزم؟ راستى هنگامى كه فكر ضعيف مى‏شود و خيال بارور مى‏گردد، از كاه، كوه مى‏سازيم و از هيچ وحشت مى‏كنيم و به خاطر هيچ كنار مى‏كشيم و خود را مى‏خوريم. نداشتن ملاك‏ها، عشق و خودخواهى، تنهايى، ضعف و پراكندگى، جهل و حيرت، تخيل نيرومند و فكر ضعيف، اينها عواملى هستند كه سستى و زبونى و ترس و كناره‏گيرى و احتياط و بدبينى را به وجود مى‏آورند و روحيه‏ى سست عنصر و ترسو را مى‏سازند.

🌿ديگر اين نبود كسانى كه با شتاب و بى‏حساب شروع مى‏كنند، زود از پا مى‏افتند و مى‏مانند، اما آنها كه با ارزيابى و اطلاع و با آگاهى و دقت مى‏آيند، در برابر حادثه‏ها آماده‏اند. اين گونه و با حساب احتمالات حركت كردن، ضعف و زبونى را مى‏برد و آمادگى مى‏آورد. انسان به خاطر ارزش‏هاى بزرگ‏تر، از گرفتارى‏هاى احتمالى و قطعى فرار نمى‏كند. جوانى به خاطر ديدن ماهرويى به حمام اندر آمد و حساب كتك‏ها و صدمه‏ها و افتضاح‏ها و شلاق‏ها را كرده بود و به اين همه تن داده بود. زن‏ها كه نكره‏اى را در ميان خود ديدند، فرياد برداشتند و سپس حمله كردند و او را كوبيدند و او مى‏گفت: اين‏ها هست. استاد حمامى آمد و بيرونش كشيد و چنانش كوفت كه خون جارى شد و او زمزمه مى‏كرد: اين هم هست. او را اطراف شهر گرداندند و پيش قاضى آوردند و قاضى تازيانه‏اش زد و او مى‏گفت: اين هم هست و خوارش كرد و او همان را مى‏گفت. پس از شورها و مشورت‏ها بنا شد كه او را به دار بياويزند ... تا عبرتى براى ديگران باشد. چون اين بشنيد، برافروخته شد كه ديگر اين نبود. از غرور كفر تا ضرورت ايمان‏ عصر يك روز تابستان بود. در كنار ميدان شهر يكى از آشنايان را ديدم كه جلوترها ديده بودمش و تقريباً مى‏شناختمش و تمايل ماركسيستى او را حدس مى‏زدم. از پشت سر با سلام غافل‏گيرش كردم. به گرمى مرا پذيرفت. شايد در برخورد طبيعى به سردى و با بى‏اعتنايى روبه‏رو مى‏شد كه از غرور و شيطنت‏هايى سرشار بود. گفتم: آب خنك نرفتى؟ توضيح داد كه به خاطر چند نفر از دوستانم هنوز مسافرت نكرده‏ام. پرسيدم: به خاطر آن‏ها از بهشت خودت گذشته‏اى و در جهنم ما مانده‏اى؟ با خنده گفت: به خاطر آن‏ها اين فداكارى چيزى نيست. آهسته گفتم: آن‏ها كه براى تو از برگ خشك مى‏گذرند، سزاوار هستند كه بهشت‏ها را فدايشان كنى؟ و او ادامه داد كه ما همديگر را پيدا كرده‏ايم و تأكيد كرد كه ما به خاطر هدفى با هم جمع شده‏ايم. از هدفش سؤال نكردم كه حدس مى‏زدم و نمى‏خواستم هجوم بياورم. فقط پرسيدم آيا در اين جمع و برخورد جز خودتان چيزى هم پيدا كرده‏ايد و بهره‏اى هم به دست آورده‏ايد؟ با شتاب گفت: بله، زياد. ما درباره‏ى كارمان با هم فكر مى‏كنيم و براى بچه‏ها و پرورش فكرى‏شان مشورت مى‏نماييم و برايشان داستان‏هايى هم مى‏گوييم و آن‏ها را به داستان نويسى مى‏كشانيم تا حدى كه داستان‏ها و آيه هاى سبز، ص: 43 نوشته‏هاشان خيلى عالى است و حتى ما از آن‏ها استفاده مى‏كنيم. ما مثل آخوندها نيستم كه زود از داستان نتيجه‏ى اخلاقى بگيريم و در داستان‏ها شعار بدهيم و بچه‏ها را اين طور بار بياوريم. ما با بچه‏ها جورى راه رفته‏ايم كه خودشان سؤال مطرح مى‏كنند و سؤال‏ها را جواب مى‏دهند. مثلًا وقتى داستان خاله خورشيد را براى آن‏ها گفتيم، آن‏ها خودشان نكته‏ها را مى‏فهميدند و سؤال‏ها را جواب مى‏دادند. من آن چه از داستان در ذهنم مانده از او نقل مى‏كنم؛ چون اصل داستان را در دست ندارم. يك روز خاله خورشيد تو آسمون خسته شد، راهش را گم كرد و توى كوچه‏هاى ده افتاد ... درِ يك خانه باز بود ... آمد توى خانه. تشنه‏اش بود ... رفت آب بخورد افتاد توى چاه. در اين خانه، يك مادر پير با يك دختر و پسر زندگى مى‏كردند ... پسر آمد ... آب ببرد سر سفره، ديد خاله خورشيد توى چاه نشسته و دارد مى‏درخشد. خوشحال شد و فرياد زد. خواهر و مادر بزرگش آمدند. هر كدام مى‏خواستند خورشيد را براى خود بردارند، هر چه طناب داشتند آورند، اما طناب‏ها پاره مى‏شد و آن‏ها فرياد مى‏كردند. مادر بزرگ مى‏گفت: خورشيد مال منه. مى‏خواهم توى جانمازم بگذارم. دخترش مى‏گفت: نه مال منه، مى‏خواهم روى سينه‏ام بنشانم. پسرش داد مى‏زد: نه، مال منه. مى‏خواهم سر چوب پرم بكارم. فريادها بلند شد. همسايه‏ها گفتند: چه خبر است. پشت در آمدند. اين‏ها مى‏خواستند خورشيد مال خودشان باشد. داستان را پنهان كردند و گفتند مثلًا كاسه افتاده بود توى چاه، مى‏خواستيم بيرونش بياوريم. وقتى همسايه‏ها رفتند و آب‏ها از آسياب افتاد، دوباره آمدند تا خورشيد را بردارند ... ديدند خورشيد قهر كرده و رفته است. داستان همين‏جا تمام مى‏شد و بچه‏ها مى‏توانستند به خوبى بفهمند كه چرا خاله خورشيد قهر كرده و رفته و چرا طناب‏ها پاره شده و چرا نتوانستند به مقصودشان برسند. بچه‏ها مى‏گفتند: آخر خورشيد مال همه است. مال يك نفر نيست كه توى جانمازش بگذارد يا روى سينه‏اش بكارد و يا بر سر چوبش بكارد. خورشيد را بايد همه با هم بيرون مى‏آوردند. بايد طناب‏ها را به هم مى‏پيچيدند. به تنهايى طناب‏ها پاره مى‏شوند. آقا معلم كاملًا غرورش باد كرده بود. اشاره‏ها و كنايه‏هايش تيز شده بودند و داستان ماهى سياه صمد را هم توضيح مى‏داد كه چه طور بچه‏ها دركش مى‏كنند.

ازش پرسيدم: آيا بچه‏ها توضيح مى‏دادند كه چه طور خورشيد بيرون آمد و قهر كرد و رفت و يا چه طور ماهى سياه كوچولو، حربه‏اى را كه از سوسمار گرفت، نگهدارى كرد. آن حربه را كجايش نگه داشت و با خودش برد؟ دوستم توى فكر رفت. ادامه دادم: رفيق! تو مى‏خواهى با اين داستان‏ها و با آن روش تربيتى خودت به بچه‏ها چه چيز ياد بدهى؟ هدف را؟ عشق را؟ راه را؟ و يا وسيله‏ى حركت و پاى رفتن را؟ او از غرورش جدا شده و با شيطنتش راه مى‏رفت. توضيح خواست كه‏ مقصودت چيست؟ گفتم: گاهى به بچه‏ها هدف مى‏دهيم كه مثلًا تهران خوب و قشنگ است و گاهى عاشقش مى‏كنيم و با شعارها گرمش مى‏سازيم و گاهى راه تهران را نشانش مى‏دهيم و گاهى ماشين برايش مى‏خريم. حالا شما به بچه‏ها چه مى‏دهى؟ هدف يا علاقه يا راه يا پا؟ هر كدام را كه گفت، رد كردم؛ چون هدف تزريقى نبود و عشق شعارى نبود و راه و پا دادن، تنبل پرورى بود. هنگامى كه كودك عاشق شد و هدف را انتخاب كرد، خودش راهش را مى‏يابد و وسايلش را تهيه مى‏كند. رفيق خودش را باخته بود و مى‏خواست از من حرفى بيرون بياورد و چوب بزند. من هم مى‏گفتم: آخوندها كه چيزى ندارند ... شعار مى‏دهند و نتيجه‏ى اخلاقى مى‏گيرند ... خيلى عذر خواهى كرد كه قصد اهانت نداشتم و من هم فرار كردم كه من مى‏خواستم او را خالى كنم. او يك دنيا مطالعه انبار كرده بود و خودش را در جوّ و همراه دوستانى مى‏ديد كه عميق و روشن‏فكر هستند. او مى‏خواست با زرنگى، حرفى بيرون بكشد و مرا محكوم كند و خودش را آزاد. من كه اين حالت را در او ديده بودم، نمى‏خواستم به او چيزى بدهم. بعضى‏ها از بس خورده‏اند به بدبختى افتاده‏اند و شكم‏شان درد گرفته و گند زده، به اين‏ها نبايد چيزى داد. بايد اين‏ها را تنقيه كرد و به استفراغ كشاند. هر نوع گفت‏وگو اين‏ها را گرفتارتر مى‏سازد. او كاملًا تشنه شده بود و ذليل شده بود. با اين كه مى‏گفت ساعت هشت كار دارم، با من آمد ... تا در خانه. تعارفش نكردم كه خيال نكند برايش دامى چيده‏ام‏ و او اجازه خواست كه داخل بيايد ... با تبسم شيطنت‏بارى گفتم: الان ساعت هشت است. ذليل‏تر شد و با من آمد ... و تا ساعت 12 شب آن جا بود. من تا سطح مساوى حتى بالاتر آمده بودم و من مجبور بودم كه با ضربه‏ها آماده‏اش كنم و با سؤال‏ها، نشانش بدهم كه سطحى هستند. عميق و آگاه نيستند، لذا در هر جمله‏اش تأمل داشتم ... بالاى بام چشم انداز خوبى داشتيم و او هجومش را شروع كرد كه ما فكر مى‏كنيم ضرورتى ندارد مذهبى باشيم و در چارچوبه‏ى مذهب فكر كنيم. مذهب يك پديده‏ى ذهنى است در زندگى ما نقش سازنده‏اى ندارد ... من آرام نگاهش مى‏كردم و او منتظر جواب بود. حرفش كه تمام شد، حرف‏هايش را تكرار كردم كه شما فكر مى‏كنيد كه ... و او تصديق كرد. پرسيدم: شما چگونه فكر مى‏كنيد؟ فكر چيست؟ مذهب چيست؟ كه ضرورتى ندارد و نقش سازنده‏اى ندارد؟ او كاملًا شرمنده بود. ساكت بود. پرسيدم: خوب، گيرم نبايد آن طور فكر كنيم، پس فكر مى‏كنى كه بايد چه طور باشى؟ او حرفش به يادش آمد و محكم گفت: با معيارهاى انسانى، مسائل را حل و فصل مى‏كنيم. اين‏جا بود كه درباره‏ى انسان‏ها و معيارهاى انسانى از او توضيح خواستم. جواب‏هايش سطحى بود و سؤال‏هاى بيشترى را به دنبال كشيد. او در بحث خيلى زرنگ بود؛ شايد بيش از 12 سال دوره ديده بود، ولى آن شب بار بحث را به عهده‏ى او گذاشتم و سنگينى بحث را او مى‏كشيد. من مدعى نبودم فقط سؤال مى‏كردم و حتى سؤال‏هايش را با سؤال جواب مى‏دادم‏ و او از زير بار سؤال‏ها بيرون نمى‏آمد. او از انسان سخن مى‏گفت و من مى‏گفتم چرا انسان باشم؟ چرا انسان دوست باشم؟ انسان با خود انسان چه تفاوت دارد؟ انسانيت يعنى چه؟ يعنى اين كه اشك يتيم را پاك كنى و دست او را بگيرى و ديگران را به راحتى رسانى؟ آيا آن‏ها كه انسان‏ها را به مرگ مى‏دهند و از زندگى مى‏گيرند، آن‏ها را به راحتى نرسانده‏اند؟ آيا جلادها خدمت‏گزار انسان نيستند؟ آن گاه راجع به ظلم و عدالت و خوبى و بدى با او صحبت كردم كه چه معيارى براى خوبى و بدى مى‏توانى به دست بدهى؟ مگر ما در طبيعت يكسان هستيم كه در جامعه يكسان باشيم. ما اگر يكسان بوديم كه طبقات به وجود نمى‏آمد. تمام توضيحاتش به عوامل طبيعى باز مى‏گشت و توجيه بى‏عدالتى مى‏شد و توجيه طبقات. من با طرح اين سؤال‏ها مى‏خواستم او را از بارهايى كه به آن تكيه داده بود، آزاد كنم ... و از آن چه خورده بود نجات بدهم تا خودش بتواند راهش را بيابد. او هم به شدت آب مى‏خورد و سخت داغ كرده بود، ولى در تمام طول بحث آرام ادامه مى‏داديم. او به من مى‏گفت: اگر امشب بميرم تقصير توست. چرا خودت حرف نمى‏زنى؟ و مى‏گفت: ما خودمان را عميق حساب مى‏كرديم، اما حالا مى‏بينم كه چه قدر در سطح مانده بوديم. ساعت 10 شب بود كه برايش زنگ تفريح گذاشتم و خودم دنبال كارهايم رفتم تا بيشتر فكر كند و آماده‏تر شود ...

آن گاه برايش از روش تربيتى كودك و از عوامل تربيتى كودك توضيح دادم و آن گاه راجع به انسان و استعدادهايش و مذهب و اصالت و ضرورت و طرح كلى و جامعش سخن‏ها رفت كه در جاى ديگر به آن و اين مى‏پردازيم. راستى اين‏ها كه اين گونه شده‏اند ... بايد با زمينه‏سازى‏ها آماده شوند، مادام كه زمينه‏ها به دست نيامده، روش‏ها سودمند نخواهند بود.

🌿درك فاصله‏ها هنگامى كه احساس مى‏كنى، بيشتر از اين كه دارى مى‏توانى به دست بياورى ديگر آرام نمى‏گيرى، حركت مى‏كنى. درك مبهم از نيازها آغازگر جنبش و تلاش توست. آن روستايى كه به خاطر تنگ‏دستى به شهر آمده و پيش اربابى به كار مشغول شده بود در برابر روزى چند تومان حاضر است كثافت فرزندان ارباب را با دست پاك كند و دعاگو هم باشد، هر چه ثروت ارباب را نشانش بدهى، هيچ گامى برنمى‏دارد و از دعاگويى هم دست‏بردار نيست، چرا كه مى‏بيند در ده نانش به باد رفته بود و آبش در خشكى نشسته بود و امروز روزى 20 تومان هم ذخيره مى‏كند و در ميان همشهرى‏هاى ديگر يك سر و گردن هم بالاتر است، اما اگر برايش بگويى كه فلان ارباب روزى چند بيشتر مى‏دهد و چه قدر محبت مى‏كند و يا برايش بگويى كه بابا خودِ ارباب وقتى از ده آمده بود و از گرد راه رسيده بود، آه نداشت كه با ناله سودا كند. از تو بيچاره‏تر بود و كار كرده و به اين همه رسيده و ديگر آرام نمى‏گيرد؛ چون مى‏فهمد بيشتر از اين مى‏تواند داشته باشد و مى‏فهمد ميان آن چه كه دارد و آن چه مى‏تواند داشته باشد، فاصله است و مى‏فهمد كه مى‏تواند اين فاصله را طى كند.

🌿انتظار و آمادگى‏ اين خاصيت انتظار است كه تو كمبودها را حدس بزنى و براى تأمينش بكوشى و اين خاصيت انتظار است كه تو را به آمادگى و حضورى مى‏رساند كه مانع‏ها را بشناسى و براى رفعشان برنامه بريزى. شهادت و تقدير خاصيت انتظار است كه بايد جايگزين تظاهر و تفنن بشود، وگرنه ... جوانى به منزل ما آمده بود و در مقام نصيحت مى‏گفت كه من چند شبى در اين منزل خوابيده‏ام و بعد به حوزه وارد شده‏ام و حالا مى‏خواهم نقطه‏هاى منفى برخورد شما را كه به ديگران هم گفته‏ام به شما تذكر بدهم. يكى اين‏كه در معاشرت با شما آدم به انزوا كشيده مى‏شود و ذهنيت‏ها و حالت‏هاى منفى در او به وجود مى‏آيد. از آن جا كه او مى‏خواست در مقام نصيحت تذكراتى بدهد، گوش بودم كه لابد توضيحى خواهد آمد، ولى توضيحى نداد. اين بود كه گفتم: من هم براى خودم زشتى‏ها و گناه‏ها و نقطه ضعف‏هايى را قبول دارم و از آن طرف در صدد هستم كه مصداق‏هاى اين كلى را بشناسم و در خودم با آن درگير شوم؛ چون من اين كلى را قبول دارم و معتقد به عصمت خودم نيستم. توضيح كلى شما براى من فايده‏اى ندارد. بهتر است كه مشخص كنيد و بگوييد در برخورد مثلًا با من يا ديگرى، شما حرفى زديد يا كارى كرديد كه نبايد مى‏كرديد و اين كار غلط ما را به انزوا كشانيد. ساكت بود، گفتم: مثلًا با خود شما كه چند شبى را اين جا بوده‏ايد، چه برخورد غلطى وجود داشته كه شما را به ذهنيت كشانده است. گفت: من مبتلا به ذهنيت نشدم، ولى شما وقتى كه آمديد به من گفتيد: آيا فكر كرده‏اى و آمده‏اى يا همين طور راه افتاده‏اى؟ من با تعجب پرسيدم: آيا همين باعث انزوا و ذهنى‏گرايى شما شده است؟ گفت: بله ... و اين جا بود كه خنديدم و خودش هم خنديد و با احترام به محضرشان عرض كردم، خيلى احمق هستيد. و گفتم: لابد اين هم نقطه ضعف بنده بود كه فحش مى‏دهم و اهانت مى‏كنم و عفت كلام ندارم؟! در حالى كه اين توضيح حالتى است كه در تو وجود دارد و بايد متوجه شوى و بى‏خود بلند گوى گناهى نباشى كه وجود نداشته است. هنگامى كه مى‏خواهى طرف، مبتلا به انزوا و نفرت نشود و گوساله نيايد و گاو نرود، در برخورد با او مى‏پرسى كه آيا با فكر آمده‏اى؟ متهم به ذهنيت بازى مى‏شوى و متهم به انزوا و رهبانيت. آن جا كه من دارم مى‏بينم، آدم‏هاى استخوان‏دارش پس از سال‏ها تحصيل چگونه سردرگم هستند و نمى‏دانند چه كنند و خسته و رنجور و وازده و سر در لاك شده‏اند. آيا نبايد به تازه واردى كه بر اساس جوّ حاكم و يك جريان تند اجتماعى كارش را ول كرده و آمده كه مثلًا عربى بخواند آيا به اين چنين آدمى نبايد بگويم كه چه مى‏خواهى و چرا با عربى شروع كرده‏اى؟ و نبايد بگويم كه عربى، تو را به فهم قرآن نمى‏رساند و بيش از ترجمه به تو ياد نمى‏دهد و نبايد بگويم كه پيش از عمل، تو بايد فكر و ظرفيت و طرح را داشته باشى؟!

🌿در هنگام تبيين كلى جهان ... دو لحاظ و دو ديدگاه وجود دارد: از ديدگاه تكامل، جهان پيش از انسان مطرح است، ولى از ديدگاه تبيين و شناخت، انسان پيش از جهان مطرح مى‏شود و تحليل از انسان آغاز مى‏گردد. اكنون مى‏پرسيم انسان را از كجا آغاز كنيم؟ آن گونه كه دكارت مى‏گويد من فكر مى‏كنم پس من هستم؟ و يا آن گونه كه كامو مى‏گويد من عصيان مى‏كنم پس هستم؟ يا آن گونه كه در فلسفه‏ى اسلامى مطرح شده كه درك انسان از خودش، درك حضورى است، درك بدون واسطه است؟ تو كه مى‏گويى من فكر مى‏كنم ... اين‏ «من» و «فكر» و «كردن» را چگونه ادراك كرده‏اى و از كجا شناخته‏اى؟ پس تو خودت اين را يافته‏اى و از آن عبور كرده‏اى. اين دريافت همان دريافت حضورى و بلاواسطه است كه هر كس از خودش دارد. تو فكر و احساس خودت را احساس مى‏كنى و با خودت حضور دارى. ميان درك تو از خودت و درك تو از يك ليوان آب، تفاوت مشخصى است. با اين توضيح، شناخت حضورى و شناخت با واسطه دو قسمت شناخت انسان را تشكيل مى‏دهند. شناخت باواسطه خود مراحلى دارد: 1- شناخت حسى و تجربى، كه انعكاس جهان خارج به واسطه‏ى‏ حواس و اندام‏هاى حسى است. 2- انگاره‏هاى ذهنى كه در تجربه‏ها و دريافت‏هاى حسى دخالت مى‏كنند و در آن تركيب‏هاى جديدى را شكل مى‏دهند كه در جهان خارج هم وجود ندارد و همين انگاره‏هاى ذهنى به واسطه‏ى وهم و خيال، زمنيه‏ى تكلّم و نطق انسان را تشكيل مى‏دهد. 3- استنتاج‏ها و تجربه‏ها و تعميم‏ها كه به واسطه‏ى فكر به انسان منتقل مى‏شوند و آگاهى‏هاى عالى انسانى را شكل مى‏دهند و علوم و معارف و صنايع را پايه مى‏ريزند. 4- سنجش‏ها و مقايسه‏ها كه به واسطه‏ى عقل انجام مى‏گيرند و بهترين را مشخص مى‏سازند. ما نمى‏توانيم شناخت هنرى‏ و يا عاطفى و يا راه دل‏ را مطرح كنيم؛ چون، دل منبع احساس و حركت است، نه وسيله‏ى آگاهى و شناخت. هنگامى كه تو بهترين را شناختى و انتخاب كردى، اين منبع به تو نيروى حركت مى‏دهد و تو را پيش مى‏برد، همان‏طور كه اين منبع در حيوانات به طور ساده‏تر و انعكاسى، آن‏ها را حركت مى‏دهد و به كار وا مى‏دارد. رابطه‏ى اين منبع احساس با منبع آگاهى در انسان، پس از انتخاب وسنجش برقرار مى‏شود؛ ولى در حيوانات پس از انعكاس و بازتاب. البته اين در صورتى است كه انسان بخواهد با تفكر و تعقل خود كار كند وگرنه مى‏تواند در همان سطح ساده و در حد انعكاس‏ها بماند. آنچه كه به عنوان‏ اشراق‏ در عرفان شرق مطرح مى‏شود، همان درك بلاواسطه است كه همراه وسعت وجودى و گسترش هستى، انسان، از خودش فراتر مى‏رود و بر خارج احاطه پيدا مى‏كند و اين همان وجود فراباش و فراگير است كه همراه رياضت و يا تمركز و يا توحيد، در انسان شكل مى‏گيرد و وسعت‏هاى بيشتر يا كمترى را همراه مى‏آورد و حضور زيادتر يا كمترى را باعث مى‏شود. كسانى كه تمامى آگاهى انسانى را از اين قبيل حساب كرده‏اند، همچون هايدگر غافل بوده‏اند و آن‏ها كه تمامى آگاهى انسان را انعكاسى شمرده‏اند، آن‏ها هم اشتباه كرده‏اند؛ چون انسان پس از مرحله‏ى انعكاس و تجربه، با تخيل و تفكر و تعقل همراه است و اين تركيب خاص انسانى و اين اندام‏هاى معرفتى، در او شكل‏هاى جديدى از شناخت فراهم مى‏كنند؛ شكل‏هايى كه از مرحله‏ى انعكاس به مرحله‏ى انتخاب رسيده‏اند؛ چون همراه اين تركيب و يا نظارت عنصر تعقل، انسان به آزادى مى‏رسد. روش نقد، ج‏5، ص: 84

🌿روش شناخت‏ انسان با درك حضورى و بلاواسطه، در خودش سه مسأله را كشف مى‏كند، كه اين سه، كليد شناخت جهان و شناخت هستى‏، هستند. در اينجا بايد ميان جهان و هستى، ميان‏ عالم و وجود فرق بگذاريم. مى‏گويى آب هست. سنگ هست. حسين هست ... در اين سه جمله يك نقطه‏ى اشتراك وجود دارد كه در تمامى پديده‏ها همين نقطه‏ى اشتراك هست. آن قدرِ مشتركى كه در تمام پديده‏ها وجود دارد، هستى‏ ناميده مى‏شود؛ ولى با اين كه هستند، با هم تفاوت‏هايى دارند. آب و سنگ و حسين با هم فرق دارند. فرق اين‏ها از حدود و از مرزهاى هستى آن‏ها برخاسته كه در اصطلاح به آن ماهيت مى‏گوييم و اين هستى‏هاى محدود را، جهان، عالم و پديده‏ مى‏خوانيم. ما با درك حضورى انسان، به كليدهايى مى‏رسيم كه جهان و هستى را، هستى محدود و هستى نامحدود را نشان مى‏دهند؛ چون اين محدودها، محكومند و حاكمى دارند كه هيچ حدّى بر نمى‏دارد. - درك وضعيت‏ من در خودم اندام‏ها و نيروها، اعضاء و جوارح، افئده و جوانح را مى‏بينم و احساس مى‏كنم. اين كه اين‏ها چگونه شكل گرفته‏اند و هر كدام از كجا به اين مرحله رسيده‏اند براى من مهم نيست، كه دست و پاى من چگونه به وجود آمده‏اند و يا فكر و ذهن من چگونه شكل گرفته است. من‏ احساس مى‏كنم كه از اين اندام‏ها و نيروها برخوردارم و مى‏بينم آنچه كه دارم به اختيار من نيست‏. من اين‏ وضعيت‏ را احساس مى‏كنم و با اين احساس و با اين شناخت مى‏توانم تفكّرم را تغذيه كنم و نتيجه‏هايى را به دست آورم. با درك وضعيت خودم، چند مسأله مشخص مى‏شود: 1- آنچه به اختيار من نيست، ملاك افتخار من نخواهد بود و ارزش به وجود نخواهد آورد؛ چون به من مربوط نيست كه من به آن‏ها افتخار كنم. 2- من كه اختيار اين‏ها را ندارم و محكوم اين‏ها هستم، ناچار حاكمى خواهم داشت كه اختياردار من و بخشنده‏ى من است. اين كه اين حاكم كيست؟ طبيعت است، قانون‏ها هستند يا هر چيز ديگر براى من مهم نيست؛ چون اين حاكم هنگامى كه خصوصياتش را شناختم، از اين احتمال‏ها نجات پيدا مى‏كنم. اكنون اين نكته را يافته‏ام كه من اختيار خودم را ندارم و توانايى‏هاى من به من مربوط نيستند؛ با خواست من نيامده‏اند و با خواست من نمى‏مانند، همين نشان مى‏دهد كه نه افتخارى به اين‏ وجود ابتدايى مى‏توانم داشته باشم و نه مى‏توانم در همين وجود مسايل را حل كنم؛ كه من بيرون از اين وجود محكوم، حاكمى را مى‏يابم. با چه خصوصياتى ...؟ اين سؤال بعدى من است و جواب ساده‏اش اين كه اين حاكم نمى‏تواند خودش محكوميت داشته باشد. نمى‏تواند مانند من، حدود و مرزهايى‏ داشته باشد و نمى‏تواند حدّى را بپذيرد. اين حاكم تركيبى نخواهد داشت؛ چون‏ مركب‏ هر چند خودكفا باشد، نمى‏تواند مسأله‏اى را حل كند؛ كه اجزاء هميشه مقدم بر مركب هستند و رابطه‏ى اين اجزاء، به ضابطه‏ها و قانون‏هايى نياز دارد و اين شروع محكوميت است. اين حاكم هنگامى كه تركيب نداشت، ناچار نيازى نخواهد داشت و حدودى بر نخواهد داشت و مساوى و برابرى و مانندى هم نخواهد داشت. اين خصوصيات حاكمى است كه من وجودش را از وضعيت خودم استفاده كرده‏ام. از طرفى ديگر، من خودم را مى‏يابم و احساس مى‏كنم. با چه و چگونه ...؟ آيا ديگرى ميان من و خودم واسطه است كه‏ خودآگاهى و خودخواهى من‏ از اوست؟ من كه هستى خودم را احساس مى‏كنم، من كه هستى محدود را احساس مى‏كنم، اين احساس به واسطه‏ى هستى نامحدود و حاكم است. پس من با او خودم را مى‏بينم و اوست كه گواه وجود من و روشن كننده‏ى هستى من است. او از من به خودم نزديك‏تر است. هنگامى كه بخواهم با پديده‏هاى ديگر و همراه جهان خارج، اين‏ جريان را طى كنم، ناچار گرفتار ايده‏آليسم و گرفتار سوفيسم خواهم شد، كه آيا بيرون از ذهن من جهانى هست؟ و آيا اين جهان بر فرض وجود قابل ادراك هست؟ ولى اين گونه كه با درك وضعيت خودم شروع مى‏كنم، اين حاكم را مى‏شناسم، بدون اين كه هنوز بيشتر از خودم را مطرح كرده باشم و بدون اين كه به ايده‏آليسم و سوفسطاييسم مبتلا شده باشم. آگاهى حضورى از اين آفت‏ها بر كنار است و از اين شكّ‏ها جدا ... 3- من مى‏توانم به خاطر تفاوتى كه در احساس‏هاى خودم مى‏بينم، به عوامل بيرون از ذهن و جهانى بيرون از خودم معتقد شوم. اگر آتشى بيرون از ذهن من حضور ندارد، اين تصور از كجا آمده؟ و چرا اين تصور با احساس‏هاى متفاوتى همراه است؟ هنگامى كه دستم را به چيزى كه به نام آتش مى‏شناسم نزديك مى‏كنم، با آن هنگام كه فقط تصور همان آتش را دارم، چرا وضعيتم متفاوت مى‏شود و چرا احساسم متفاوت مى‏گردد؟ در هر حال‏ درك وضعيت‏، كليدى است كه من هستى حاكم و وجود حاكم را، همراه خصوصيت حاكميت و نبود تركيب و نبود نياز و نبود محدوديت مى‏شناسم. همان‏طور كه مى‏توانم جهان بيرون از خودم را به خاطر تفاوت احساس‏ و با همين وضعيتم كشف كنم؛ ببينم در من چه مسايلى منعكس مى‏شود و من چگونه با ذهنم آن‏ها را تحليل مى‏كنم و حتى اشتباه‏هايى را مى‏پذيرم.

من با درك وضعيتم، اين تصورها و احساس‏ها و احساس اشتباه را احساس مى‏كنم و تفاوت اين احساس‏ها از عواملى خارج از ذهن و دنيايى بيرون از من خبر مى‏دهد. روش نقد، ج‏5، ص: 90

💠🌿درك تقدير من در خودم اندام‏ها و نيروهايى را احساس مى‏كنم و از تقدير و اندازه‏ى اين نيروها است كه مى‏توانم دو نتيجه بگيرم: يكى اين كه من استعدادهايم بيشتر از خوردن و خوابيدن و لذت و خوشى و رفاه است. اين اندازه استعداد براى لذت و خوشى، نه فقط زياد است كه حتى مزاحم است. خودآگاهى من نمى‏گذارد كه من حتى در اوج خوشى‏ها، خوش باشم؛ چون من با آينده و با گذشته رابطه دارم و در لحظه‏ى حال محبوس نمى‏شوم. من از خودم مى‏پرسم بعد چى ...؟ و مى‏پرسم كه آيا اين خوشى‏ها دوام دارد؟ و مى‏بينم كه در تحول هستم و در چهار راه فصول ايستاده‏ام و اسير بهار و پاييزم، نه هميشه بهار و نه هميشه پاييز. دوم اين كه من بيشتر از اين محدوده‏ى هفتاد سال هستم. استعدادهاى اضافى من دليل ادامه‏ى من هستند، همان طور كه استعدادها و اندام‏هاى‏ اضافى جنين دليل ادامه‏ى آن هستند. با اين درك تقدير، من نه به زندگى تكرارى و عادى مى‏توانم دلخوش باشم و نه مى‏توانم خودم را هفتاد ساله به حساب بياورم؛ كه من بيش از هفتاد سال و بيشتر از اين خوردن‏ها و خوابيدن‏ها نيرو و امكانات دارم. براى اين مرحله از زندگى و براى خوردن و خوش بودن، فكر و عقل و وجدان و خودآگاهى و آزادى و اين همه نيرو و امكان زيادى و بى‏فايده و حتى مزاحم و دست و پا گير است. اين فكر من هميشه سؤال‏ها دارد و عقل من مدام محاسبه و سنجش دارد كه چرا اينجا ايستاده‏اى و در خاك مانده‏اى ... هنگامى كه در كنار موج‏هاى بى‏آرام دريا مبهوت مى‏شوم، گويا موج‏ها به من هجوم مى‏آورند كه چرا تو مانده‏اى؟ ما با اين همه شور براى تو بى‏آراميم و تو اين گونه راكد و ماندگار ...؟ اين دو مطلب؛ يعنى بزرگ‏تر بودن از زندگى عادى و بيشتر بودن از هفتاد سال، نتيجه‏ى درك تقدير و آگاهى از اندازه‏هايى است كه در من وجود دارند و من مى‏توانم بلاواسطه احساسشان بكنم. روش نقد، ج‏5، ص: 91

💠🌿درك تركيب‏ من گذشته از امكانات و اندام‏ها و نيروهايم كه در من وجود دارند و احساسشان مى‏كنم، مى‏بينم كه اين اندام‏ها با هم در رابطه هستند و اين‏ استعدادها با هم ارتباط برقرار مى‏كنند و با تركيب اين‏ها و با ارتباط اين‏هاست كه من به ابعاد بيشترى راه پيدا مى‏كنم و توانايى‏هاى جديدى را در خودم مى‏يابم. اين تركيب، همچون تركيب حروف الفبا، بى‏نهايت كلمه و جمله به دست مى‏دهد و اين است كه ابعاد انسانى، بر فرض محدود بودن، هنگامى كه به اين تركيب مى‏رسند، نامحدود مى‏شوند و توانايى‏هاى عظيم او را پايه مى‏ريزند. اندام‏هاى حس انسان، تصورها و تصويرهايى را منعكس مى‏كنند و اين را احساس مى‏كنم و همان‏طور كه گذشت، از تفاوت احساس، دنياى بيرون هم كشف مى‏شود. اين تصويرهاى پراكنده اساس آگاهى انسان هستند كه در حافظه‏ى او انباشته مى‏شوند و عامل عكس العمل‏هاى ارگانيزم و اندام انسان در برابر عامل‏هاى خارجى است. و سپس نيروى تخيل و واهمه، به اين تصويرها شكل‏هايى مى‏دهد كه در خارج مشابهى ندارد و انگاره‏هايى به وجود مى‏آورند كه چندان واقعى نيستند. تخيّل، حركت فعال ذهن بر روى انعكاس‏هايى است كه حالت انفعالى ذهن را تشكيل مى‏دادند. البته ذهن در برابر اين انعكاس‏ها عكس‏العمل‏هايى را هم به ماهيچه‏ها منتقل مى‏ساخت كه فعاليت ذهنى را تشكيل مى‏دادند، ولى اين فعاليت بر روى پديده‏هاى ذهنى و تصاوير و تصورهاى انباشته شده است. همراه اين خلاقيت و با فعاليت ذهنى است كه امكان تكلّم و زمينه‏ى نطق فراهم مى‏شود؛ پس از آن كه همراه تقليد و تمرين، مهارت‏هايى در عضو تكلّم و در خود زبان و قسمت‏هايى از مغز فراهم شده است. با فعاليت تخيل، اندام انسان، عكس العمل‏هاى جديدى در رابطه با اين دستگاه ابراز مى‏كنند، همان‏طور كه در برابر حافظه و يادآورى از عامل‏هاى گذشته تا حدودى عكس العمل نشان مى‏دادند. با رشد انسان و رشد دستگاه مغز، انسان به عمل‏هاى جديدى دست مى‏يابد و آن، نتيجه‏گيرى، تعميم و تجريد و انتزاع است كه در رابطه با نيروهاى ديگرى در انسان شكل مى‏گيرد. اين استنتاج و نتيجه‏گيرى، اين زاياندن معلومات، خصلت عالى انسانى است كه به اين مرحله رسيده. سپس مرحله تعقل و سنجش و نظارت و محاسبه‏ى انسان فرا مى‏رسد، كه بلوغ انسانى را همراه دارد و با اين تركيب جديد است كه انسان به آزادى مى‏رسد. انسان همان‏طور كه از دل و احساس و غريزه‏هايى برخوردار بود كه دربرابر انعكاس‏هاى اندام حسى بر روى مغز عكس العمل نشان مى‏داد و ماهيچه‏هاى او را به كار مى‏گرفت، از اين تجربه و تخيل و تفكر و تعقل هم برخوردار است. عمل انسان از اين كانال‏ها عبور مى‏كند و مثل عمل و عكس العملِ ساير حيوانات نيست. پيچيده است و در اين پيچ‏ها و همراه نظارت و سنجش است كه انسان به آزادى مى‏رسد. انسان همراه اين تركيب نهايى و عالى، آزادى را در خود احساس مى‏كند و تفاوت عكس‏العمل خود را با عكس‏العمل ساير حيوانات مى‏شناسد و از انعكاس‏ها به انتخاب‏ها مى‏رسد. اين تركيب عامل آزادى انسان است. انسانى كه از اين جبرها تركيب شده با نظارت عقل و محاسبه‏ى آن از انعكاس‏ها آزاد مى‏شود. و اين، مفهوم آزادى انسان است و اين آزادى وابسته به آگاهى نيست، وابسته به وجود و حضور اين نيروى تعقل و اين تركيب جديد است. باز همين تركيب، جريان انسان و تحرك انسانى را توضيح مى‏دهد و همين تركيب است كه آدمى را به رفتن، به راضى نشدن، به نماندن دعوت مى‏كند تا حدى كه حتى با تنوع‏ها و تفنن‏ها هم ارضاء نمى‏شود و همين‏ تركيب و ساخت انسان است كه او را از بازيگرى و بازيچه ماندن و تماشاچى شدن رم مى‏دهد و البته انسان، آزاد است كه بماند و نرود، ولى در ماندن بايد خستگى و وازدگى ... را تحمل كند تا حدى كه نتواند حتى يك لحظه خلوت، يك لحظه سكوت را داشته باشد، كه در اين سكوت و خلوت، سؤال‏ها و بلبشوى درونش مبهوتش مى‏كنند و به جنون مى‏كشندش و اين است كه مجبورند فرياد بزنند، ساز بگيرند، شلوغ كنند و خود را در شلوغى‏ها گم كنند و اين را با نشاط و سرزندگى و شادابى عوضى بگيرند، ولى اين نشاط نيست. اين التهاب پيچيده‏ى انسانى است كه نمى‏خواهد سوختش را با ساختش هماهنگ كند. اين نشاط نيست، صداى شكستن ماشينى است كه با آب راهش انداخته‏اند و اين نشاط نيست، كه فرو ريختن انسانى است كه خودش را تحمل ندارد. و باز همين تركيب انسانى است كه آدمى را با نياز آشنا مى‏سازد و در او همت سبز مى‏كند تا بيشتر از آن‏چه كه دارد بخواهد و حركت كند. همين تركيب انسان، عامل توليد و عامل حركت تاريخ و جامعه‏ى انسانى است.

انسان‏ها در حالى كه با اندازه‏ها و تقديرهاى گوناگون همراهند و حتى خطوط انگشتشان و حتى وضع موهايشان برابر و مانند هم نيست، ولى‏ همه در تركيب با هم برابرند و رابطه‏ى اين اندام‏ها در آدم‏هاى گوناگون يكى است و همين است كه همه با اين كه در استعدادها و امكانات متفاوتند، در جهت دادن و رهبرى كردن برابرند؛ چون بر فرض محيط و وراثت و تربيت و غذا در انسان‏هاى مختلف امكانات و استعدادهاى مختلف آورده باشد، هنگامى كه اين تركيب، تعقل و سنجش را پيدا كردند، آن وقت به مرحله‏ى نظارت و رهبرى مى‏رسند و با توجه به اين نكته كه از هر كس به اندازه‏ى دارايى‏اش تكليف مى‏خواهند و بازده مى‏خواهند و با توجه به اين نكته كه‏ نسبت‏ها و سعى‏ مطرح است، نه‏ عمل و كار و نه‏ سرمايه و توان‏، با اين توجه برابرى آدم‏ها بهتر مشخص مى‏شود؛ چون تقدير در شغل و عمل دخالت دارد، نه در نقش و هدف و جهت دادن‏ها و نظارت‏ها. با توجه به اصل تركيب است كه نارسايى و محدودگرايى مكتب‏هاى گوناگون كه هر كدام به يك جزء از انسان اصالت داده‏اند مشخص مى‏شود و اين نكته باز مى‏شود كه هستى اصيل انسانى، نه در توانايى و امكان و نه در عمل و كار او، كه در سعى و نظارت اوست. هستى انسانى حتى در صورت ابتدايى‏اش از هستى سنگ و كلم جداست. از هستى گربه و موش جداست و انسان از تركيبى برخوردار است كه در ديگرها نيست و هستى انسانى در صورت نهاييش وابسته به اين نظارت مداوم و حكومت برمحرك‏ها و حركت‏هايى است كه انسان در هر لحظه مى‏تواند داشته باشد؛ وابسته به رهبرى كردن و جهت دادن به عمل‏ها و سعى‏ها است. وابسته به انتخاب بهترين عمل از ميان امكانات موجود و حركت‏هاى ممكن است. انسان، بودنش با بودن‏هاى سنگ و كلم و موش و گربه تفاوت دارد و شدنش وابسته به نظارت و رهبرى مستمرش بر محرك‏ها و بر حركت‏هاى بى‏شماره‏ى اوست. با اين تحليل، انسان تركيبى است از غريزه‏ها و تجربه و تخيل و تفكر و تعقل ... كه تجربه‏ى او، تربيت و فرهنگ و محيط را جمع آورى كرده است. با اين تركيب، انسان به‏ آزادى‏، به‏ خود آگاهى و به نظارت بر خويش و به ضرورت حركت، نه تفنن و تنوع، و به حركت تاريخى‏ دست مى‏يابد. و با اين تركيب است كه انسان مى‏تواند به خودش آگاه شود؛ 1- خودش را كشف‏ كند، 2- استخراج‏ كند، 3- شكل‏ بدهد، 4- رهبرى‏ كند و جهت‏ بدهد. انسان اين چهار مرحله را همراه دارد و براى نظارت و رهبرى بر خويش امكانات دارد و اين رهبرى، نه بر اساس هوس، كه بر اساس هدف‏ شكل مى‏گيرد و اين‏ هدف‏، با توجه به‏ قدر و تركيب‏ انسان و با توجه به‏ ضرورت‏ها و قانونمندى‏هاى جهان و جامعه‏ انتخاب مى‏شود. آنچه سارتر براى توضيح التزام و مسئوليت ابراز مى‏كند و از آن به عنوان‏ موقعيّت‏ ياد مى‏كند، يك نوع ساده‏نگرى و يا اضطرار و چاره انديشى است كه بايد دستاويز سرنگون شدن‏ها باشد. انسان با اين تركيب و تقدير و وضعيت، با هستى‏، با جهان‏، با جامعه‏، با خودش‏ رابطه دارد. انسان در نظام زندگى مى‏كند. او در هر حركتش با تمام جهان، با تمام نسل‏ها، با تمامى خودش رابطه دارد. يك عمل ساده‏ى او از اين همه مى‏گذرد و عبور مى‏كند. پس براى طرح مسئوليت و التزام بايد از اين‏ها، از اين ارتباطها سخنى به ميان بيايد، نه از مسأله‏ى موقعيت كه سارتر مى‏گويد. مسأله‏ى انتخاب، به وسيله و به بركت آن از هوس ساده كه آندره ژيد مطرح مى‏كرد، آزاد مى‏شود. ما چگونه مى‏توانيم براى تحليل آزادى انسان به يك دروغ بزرگ و يا چشم پوشى ابلهانه رو بياوريم و ضرورت‏ها و جبرها و قانونمندى‏ها را انكار كنيم؛ قانون‏هايى كه حتى با نسبيت و كوانتوم در شكل آمارى و چند درصدى، پذيرفته شده است و مورد انكار نمانده و حتى در تجربه و در علوم از اين قانونمندى دارد استفاده مى‏شود. ما براى توضيح آزادى انسان از تركيب انسان مى‏توانيم استفاده كنيم. انسانى كه اين همه رابطه دارد، در دنياى رابطه‏ها نمى‏تواند ولنگار و بى‏تفاوت باشد و يا فقط در رابطه با موقعيتى كه سارتر توضيح مى‏دهد انتخاب كند. او در هر رابطه، احتياج به ضابطه دارد و فكر و عقل و علوم انسان هنوز از اين رابطه‏ها خبر ندارد كه ضابطه بگذارد و غريزه‏ى او هم قدرت غريزه‏ى حيوانات را ندارد كه او را رهبرى كند. اين است كه وحى مطرح مى‏شود و ضرورت پيوستن به وجودى كه بر جهان احاطه دارد لمس مى‏گردد. وجودى كه با درك وضعيت خودم او را يافته بودم و حتى خودم را با او يافته بودم و با واسطه‏ى او درك كرده بودم. وجودى كه يافته بودم كه بايد حاكم وجود من باشد و نيز انتخاب نهايى من. با اين ديد، خدا انتخاب انسان است، نه تحميل به او. هنگامى كه تو ابزار مى‏سازى و يا از وسيله استفاده مى‏كنى، باز اين تويى كه انتخاب كرده‏اى و باز هم انتخاب، انتخاب توست. اين لج‏بازى با خدا، از حماقت آدم‏هايى ناشى مى‏شود كه نه خود را يافته‏اند و نه رابطه‏هاى عظيم خود را و نه خدا را كه از آن‏ها به آن‏ها نزديك‏تر است.