▪️خلوت‌خانه
در برخی از مساجد قدیم مرسوم بود که نقاطی خاص از مسجد به‌عنوان «خلوت‌خانه» در نظر گرفته شود. خلوت‌خانه‌ها معمولاً فضاهایی بودند آرام و ساکت و دنج که در نقاطی مانند سرداب‌ها مخصوص چله‌نشینی، اعتکاف، نماز شب، قرائت قرآن، مناجات و فکر و ذکر تعبیه می‌شدند.
معمولاً صحبت، ایجاد سر و صدا و یا ورود کودکان به خلوت‌خانه‌ها ممنوع بوده و طبق برخی نقل‌ها حتی در برخی مساجد (مانند مسجد شونیزیه در بغداد)، متولیان مسجد یک سیستم تدارکاتی نیز برای اهالی خلوت‌خانه پیش‌بینی کرده بودند تا به برخی از افراد که قصد چله‌نشینی و اعتکاف داشتند آب و نان برسانند.
امروزه با وجود شلوغی‌ها و هیاهوهای فراوان، فشارهای زندگی ماشینی و صنعتی و هم‌چنین کوچک شدن خانه‌ها به خصوص در شهرهای بزرگ، نیاز بیش‌تری به این‌گونه مَفَرها وجود دارد. تعبیه کردن چنین فضاهایی در مساجد و امامزاده‌ها کمک زیادی به افزایش کیفیت دین‌داری مردم خواهد کرد. اگر مردم پناهگاهی برای خلوت و تفکر و یاد خدا در محیطی معنوی و روحانی نداشته باشند قطعاً از کیفیت و عمق دین‌داری آنها کاسته می‌شود و اختلالات روحی و روانی در جامعه رو به ازدیاد خواهد گذاشت.
تصاویر متعلق به سرداب مسجد عتیق قزوین است که در سفر اخیر ثبت کردیم.
#مدیریت_در_مسجد
@madineyefazele
▪️حیطه‌ی نظارت در مدیریت مسجد
🔸تعداد نفراتی که از یک مدیر دستور می‌گیرند و به او گزارش می‌دهند را حیطه‌ی نظارت می‌نامیم. مراد از حیطه‌ی نظارت تعداد معاونت‌ها و مسئولین تحت فرمان یک مدیر است که کاملاً متعادل، کارآمد و نافذ باشد. به طور میانگین سه مسئول به‌هنجارتر، متعارف‌تر و عملی‌تر است و تجربه هم شده است. یعنی اگر یک مدیری سه معاون تحت امر داشته باشد، بهتر است تا چهار معاون داشته باشد و دو معاون هم اغلب اوقات کافی نیست. حیطه‌ی سه نفره بهتر جواب‌گو است و از قضا در سازمان اسلام همین سه شأن و سه قوه که در امارت دیده و تأکید شده است، مطابق شکل نرمال حیطه‌ی نظارت است، یعنی امام اجتماع مسلمان، در هر رده سه معاون دارد که رؤسای قوا هستند. علمای مدیریت متوجه شده‌اند که اگر اندازه‌ی این حیطه بزرگ‌تر شود، ممکن است در درون آن گروه‌های غیررسمی کوچک‌تری تشکیل شوند و به دلیل بروز تضادهای درون گروهی، مشکلات ایجاد هماهنگی افزایش یابد.
🔸در محیط امامت و بُعد #مدیریت_از_مسجد که همان مدیریت محله است، حیطه‌ی نظارت مطابق سه قوه‌ی امارت تنظیم می‌شود. در بُعد #مدیریت_بر_مسجد نیز هر امام می‌تواند سه امام را زیر نظر داشته باشد، یعنی سه مسجد را از طریق این سه امام نظارت کند. اما نسبت به #مدیریت_در_مسجد حیطه‌ی نظارت امام قدری متفاوت است و می‌تواند اقتضائی و نسبی هم محسوب گردد. البته دو مسئول ثابت در هر مسجدی تحت نظارت امام مسجد است که مسئولان محراب و منبر یا همان عبادت و تعلیم و تربیت هستند. طبیعتاً برای اداره‌ی امور عمرانی، فنی و تدارکات مسجد هم اگر یک مسئول نیاز باشد که می‌تواند مسئول پشتیبانی نام بگیرد، حیطه‌ی نظارت کامل است و البته حیطه‌ی نظارت هر یک از این مسئولان هم می‌تواند سه نفر باشد. مسئول منبر یا تعلیم وتربیت، سه نفر را با مسئولیت آموزش، وعظ و خطابه، و تعلیم امور قرآنی خواهد داشت و مسئول محراب یا آئین عبادت، سه نفر را با مسئولیت پیش‌نماز، مسئول اذان، قرائت، ادعیه، تکبیر و تعقیبات، و هم‌چنین مسئله‌گو و ناظر احکام عبادت تحت نظارت دارند. مسئول پشتیبانی نیز سه نفر را با مسئولیت‌های تأسیسات فنی و تعمیرات، امور مالی، و خادم یا مدیر داخلی در حیطه‌ی نظارت خود خواهد داشت. ملاحظه می‌شود که حیطه‌ی نظارتِ سه‌نفره تام و تمام است.
🔸اما در بعد امارت، حیطه‌ی نظارت می‌تواند نسبی باشد، ولی اگر طوری تنظیم شود که حیطه‌ی نظارت سه‌نفره را با الهام از قوای سه‌گانه (افتاء، اجراء، قضاء) محفوظ دارند بهتر و کارآتر است و احاطه‌ی بیش‌تری را به مدیر ارشد می‌بخشد. ما می‌توانیم از الگوی سه‌وجهی در حیطه‌ی نظارت نام ببریم و این‌گونه نام نهیم که بتواند تسرّی و تعمیم در تمامی رده‌های امامتی و امارتی داشته باشد. اما چون امارت امری پیچیده و فنی و دارای رسته‌ها و رشته‌های گوناگون است، در درجه‌ی اول و در حد امکان باید حیطه‌ی نظارت سه‌نفره مراعات گردد والا به اقتضاء شرائط، الگوی سه‌وجهی کمتر یا بیشتر می‌شود. پس در بُعد امامت، چه در مدیریت از مسجد یا در مسجد یا بر مسجد، الگوی سه‌وجهی برای حیطه‌ی نظارت مناسب و مطلوب است و در بُعد امارت مساحت این حیطه اقتضائی، نسبی و عقلائی است، ولی اصل هم‌چنان بر الگوی سه‌وجهی است، مگر این‌که شرائط به‌گونه‌ای دیگر ایجاب کند و باید متغیرات را ملاحظه کرد. در مجموع ملاحظه می‌شود که نظریه‌ی سازمانی اسلام در بُعد حیطه‌ی نظارت، اصل را بر طبیعی‌ترین مساحت حیطه، یعنی حیطه‌ی سه‌نفره می‌نهد. الگویی که ملهم از شئون سه‌گانه یا قوای سه‌گانه‌ی نبوی و علوی در مدینه و کوفه می‌باشد.
📚برگرفته از درس ۲۸۴ فقه التنظیم، استاد آیت الله قوامی
@madineyefazele