مدح و توثیق‌های بی‌حساب در آثار متأخران قضاوت دربارۀ میزان اعتبار روایات و جایگاه راویان نیازمند توجه به همۀ جنبه‌های ضعف و قوت آنان است. توانمندی در توثیق راویان، نیازمند توانمندی در جرح و توجه به انواع آسیب‌ها و اشکالات است. کسی که با خوش‌بینی اشکالات را نمی‌بیند، توثیقش چندان ارزشمند نیست؛ و برعکس، جرح کسی پذیرفتنی‌تر است که به قرائن قوت روایتگری راوی هم توجه کند و مثلا صرف انحراف راوی در یک جهت، بدبینی به او را در همۀ جهات رقم نزند. از جرح و تعدیل‌های ارزشمند متقدمانی مانند ابن الولید، ابن نوح، ابن غضائری و نجاشی و تلاش‌های متأخرانی مانند مرحوم محقق شوشتری که بگذریم، رجال و تراجم‌نگاری ما -به ویژه در قرون اخیر- دچار سهل‌انگاری و خوش‌خیالی شده و نیازمند «جرّاحی» اساسی است. بدون مقدمه‌چینی بیشتر به سراغ چند نمونه از نگاشته‌های متأخران درباره افرادی می‌رویم که یا وجود خارجی نداشته‌اند یا برای آن‌ها مجهول مطلق بوده‌اند و یا واقعیت آن‌ها با گمانه‌های تراجم‌نگاران از زمین تا آسمان فرق داشته است... مطالعۀ نمونه‌ها: https://deraayaat.ir/new-tawthiq @gholow

حدیث اسید بن صفوان؛ نقش جریان‌شناسی راویان و ساختار اسناد در اصالت‌سنجی روایت ✍️ علی عادل‌زاده و عمیدرضا اکبری علوم قرآن و حدیث، ش106، 1400ش. در چند منبع متقدم فریقین، تك حدیثی بلند به اسید بن صفوان منسوب است. این حدیث دو تحریر دارد. در تحریر نخست -که تنها محمد بن خالد برقی آن را از راویان عامه نقل کرده- شخصی ناشناس بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع) خطابه‌ای طولانی در ستایش ایشان خوانده است. در تحریر دوم -که در منابع اهل سنّت آمده- همان خطابه از زبانِ امیرالمؤمنین(ع) در مدح ابوبکر روایت شده است. بررسی متن و سند هر دو تحریر، ساختگی بودن آن‌ها را اثبات می‌كند؛ بااین‌حال، حتی بدون استفاده از جرح و تعدیل رجالیان، با سه طریق همسو، می‌توان نشان داد تحریر منقول از برقی وابسته به تحریر سنی است: ۱. بررسی ساختار و نمودار اسناد؛ ۲. جریان‌شناسیِ راویان مشترک در همه اسناد -كه از تناسب فضای ایشان با تحریر عامی حكایت می‌كند-؛ ۳. مقایسه متن دو تحریر که نمایانگر تحریفاتي پسین‌تر در تحریر برقی است. هم‌چنین، متن حدیث اسید با متن برخی زیارت‌نامه‌ها و روایات دیگر همبستگی دارد که در این مقاله بررسی شده است. @Gholow

📗کتاب غالی همتای ناصبی استاد مهدی صدر متنی بسیار ساده و وروان #کتابشناسی #فرق_باطنی_غلات_و_صوفیان یادداشت های سید جمال @SeyyedJamalHosseini

اصالت‌سنجی نامه خلیفه دوم به معاویة بن ابی سفیان درباره حوادث صدر اسلام چکیده: در برخی منابع حدیثی شیعی مانند بحار الأنوار، روایتی طولانی نقل شده که بنابرآن عبدالله بن عمر پس از شهادتِ امام حسین (ع) اعتراض گسترده‌ای بر ضدّ یزید به راه می‌اندازد. یزید در پاسخِ ابن‌عمر، نامه‌ای را که خلیفه دوم برای معاویة فرستاده، نشان می‌دهد. او در این نامه اقداماتِ منافقین برای غصبِ خلافت را شرح داده است. در این مقاله اعتبار این روایت و خاستگاه آن بررسی شده است. افزون بر ذکر شماری از اشکالات تاریخی و ادبی این روایت، با تحلیل متن و سند نشان داده شده که مسئول پردازش این داستان، به‌احتمال زیاد حسین بن حمدان خصیبی است؛ هر چند نام او در سندِ روایت نیامده است. تقدّم خصیبی در اشاره به این عهدنامه، اشتراکات متنی و سندی برجسته با روایات خصیبی، نمود ویژگی‌های سبکی و منفرداتِ خصیبی در متن عهدنامه، از جمله دلائل این مدّعا است. تحریر دیگری از این داستان در نسخ خطی وجود دارد که فرضیه تقدّم آن مطرح شده است. گزارشی هم به بلاذری منسوب است که اصالتش قابل دفاع نیست و احتمالاً دراثر نقل‌به‌معنا و خلط پدید آمده است. 📎تکمله۱ 📎تکمله۲ @Gholow

بعد از انتشار مقاله بالا دوستان این نقل موجود در «نزهة الکرام و بستان العوام» محمد بن حسین رازی را معرفی کردند که در سند آن به نام «حسین بن حمدان الجنبلانی» (= خصیبی) تصریح شده است. این سند نیز مؤید بسیار خوبی است بر درستی نظریه‌ای که در مقاله بالا بر اساس ادبیات متن مطرح شده است. @Gholow

نقل تحریر دوم نامه عمر به معاویه در کتاب ابن مشهدی در برخی منابع حدیثی مانند بحار الأنوار نامه‌ای از خلیفه دوم به معاویة نقل شده که در آن اقداماتِ منافقین برای غصبِ خلافت را شرح داده و معاویه را به سرکوب اهل بیت (ع) و‌ شیعیان تشویق کرده است. در مقاله «اصالت‌سنجى نامه خلیفه دوم به معاوية بن ابى‌سفیان» منابع این نامه بررسی و دو تحریر اصلی آن معرفی شد. اشکالات تحریر نخست و ارتباط آن با حسین بن حمدان خصیبی مورد بحث قرار گرفت. تحریر دوم در برخی نسخ خطی با این سند نقل شده است: «و بالاسناد عن الودعی التمیمی عن قاسم البشری خلیفة بنی خزام عن القعقاع بن زهیر قال لما قتل الحسین بن علی...» که نکاتی درباره آن گفته شد. علاوه بر نسخ ذکرشده، به نقل دیگری از تحریر دوم در کتابِ «إقرار الصحابة بفضل إمام الهدی والقرابة أو ما اتفق فیه من الأخبار في فضل الأئمة الأطهار» تألیف محمد بن جعفر بن علی المشهدی الحائری (قرن ۶ ق) برخوردیم. جالب است که متن آن کامل‌تر است و بخش پایانی آن به تحریر خصیبی شبیه است و شعر پایانی تحریر خصیبی را دربردارد. سند ابن مشهدی چنین است: «وأخبرني الشيخ العفيف أبو البقاء هبة الله بن نما رحمه الله عن الشيخين الفقيهين أبي محمد إلیاس وأبی عبد الله بن الحسین بن طحال، عن الشیخ أبي علي عن الشيخ أبي جعفر الطوسي عن برحبران عن الودعي التميمي قال: ثنا قسام اليسري حليف بني حزام عن القعقاع بن زهير قال: لما قتل الحسين بن علي (ع)...» (ابن المشهدی، إقرار الصحابة، ص۳۰۰) مفهوم کلمه «برحبران» روشن نیست و ممکن است تصحیف باشد. روشن است که اگر برحبران نام شخص است شیخ طوسی (د ۴۶۰ق) نمی‌تواند با یک واسطه از الودعي التميمي -که با توجه به آن چه در مقاله گذشت به عنوان شیخِ عباد بن یعقوب (د ۲۵۰ ق) معرفی شده-  روایت کند. و اگر نام شخص نیست و تصحیف عبارتی برای بیان رفع و ارسال است، وجه مقبولی برای رفع و ارسال از شیخ طوسی تا ودعی به نظر نمی‌رسد. بنابراین به احتمال زیاد سند از ابن نما تا شیخ طوسی الحاقی است یعنی روایت ودعی تمیمی در جایی یافت شده و سند آن از طریق اجازات یا تسرّی یا ... تکمیل شده است‌. شاهد آن که این اختلال در سند مشابه دیگری هم تکرار شده است: «أخبرنا الشیخ العفیف أبو البقاء هبة الله بن نما رحمة الله علیه قال حدثنی الشیخ الفقیه العالم الحسین بن أحمد بن طحال عن الشیخ أبی علی قال حدثنی الشیخ ابو جعفر الطوسی عن الشیخ المفید عن ابن قولویه عن محمد بن یعقوب عن مصبح بن هلقام العجلی عن أبی عوانة عن الأعمش عن عبد الله بن عمر قال: لما ثقل أبی أرسلنی إلی علی بن أبی طالب...» (ابن مشهدی، اقرار الصحابة، ص۲۹۲) در این سند محمد بن یعقوب کلینی (د ۳۲۹ق) نمی‌تواند بی‌واسطه از مصبح بن هلقام روایت کند (نک: الکافی، ج۲، ص۳۶۲؛ نجاشی، ص۴۲۱). در این جا هم به نظر می‌رسد سند روایتی وجاده‌ای با طریق متصل ابن نما تا شیخ کلینی کامل شده است. این در حالی است که در کتاب کلّا ۴ بار از ابن نما از ابن طحال روایت شده (دو مورد دیگر: ابن مشهدی، اقرار الصحابة، ص۱۸۰، ۱۸۹) و اختلال دو مورد درصد چشمگیری را شامل می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد این اسناد اصیل و قابل اتکا نیست. در هر صورت نقل ابن مشهدی نشان می‌دهد تحریر دوم نامه عمر دست کم در قرن ششم وجود داشته و منحصر به نسخ متأخرتر نیست‌. @Gholow

ارزیابی متنی صحیفة الرضا (ع) علوم قرآن و حدیث (فردوسی مشهد)، پاییز و زمستان ۱۴۰۳ چکیده: صحیفة الرضا(ع) از مشهورترین مجموعه‌های حدیثی منسوب به اهل بیت(ع) است که به سبکِ روایی عامه نقل شده است. بهترین راه برای ارزیابی اعتبار این کتاب، تخریج و مشابه‌یابی تمام احادیث آن است که این پژوهش براساس آن شکل یافته است. بیشتر احادیثِ صحیفة الرضا به‌طریق معتبر دیگری از اهل بیت(ع) نقل نشده و بخش عمده‌ آن ازنظر متنی به روایاتِ اهل‌سنت -که معمولاً بر صحیفة الرضا تقدم زمانی دارند- نزدیک است. مشکلاتِ متنوعی، مانند ناهمخوانی سند و متن، تغییر شخصیت‌های روایات، ترکیب احادیث، خطا در خوانش و نقل متن، زمان‌پریشی و ناسازگاری با قرآن و احادیث شیعی در احادیث این مجموعه دیده می‌شود که ضمن به چالش‌کشیدن اصالت آن‌ها نشان می‌دهد که گردآورندهٔ این مجموعه از منابع مکتوب پیشین استفاده کرده و اسنادِ آن‌ها را تغییر داده است. مهم‌ترین منبع مکتوبی که برای صحیفة الرضا(ع) شناسایی شد، کتاب سکونی است. احتمالاً بیش از ده درصدِ روایات صحیفة الرضا از کتاب سکونی اقتباس شده است. @Gholow

من آذاك فقد آذى رسول الله...

امکان‌سنجی استفادۀ تفسیر عیاشی از کتاب القراءات سیاری ✍️امیرحسن خوروش کتاب القراءات سیاری و تفسیر عیاشی از جمله مصادر متقدم حدیثی شیعی به شمار می‌آیند که روایات فراوانی در موضوع اختلاف قرائات قرآنی و «تحریف» قرآن دربردارند؛ در این میان، تفسیر عیاشی در روزگاری دچار حذف اسناد شده و این امر امکان حدس‌های گوناگون دربارۀ تکمیل اسناد و بازیابی مصادر آن را به وجود آورده است. روایات کتاب القراءات و تفسیر عیاشی در سدۀ اخیر مورد انتقاد قرار گرفته و انتقادهای متنی-اِسنادی متوجه آن‌ها شده است؛ از جملۀ این انتقادها آن بوده که بسیاری از روایات عیاشی در موضوع قرائات و «تحریف» در حقیقت از کتاب القراءات سیاری گرفته شده که حذف اسناد موجب مخفی‌شدن این امر شده و بر این اساس، ضعف رجالی سیاری به روایات عیاشی تسری پیدا می‌کند. بررسی این موضوع می‌تواند به شناخت ریشه‌های بخش مهمی از روایات تفسیری عیاشی بیانجامد؛ به نظر می‌رسد به دلیل برخی تفاوت‌های اسنادی و زیادات متنی در روایات عیاشی و شواهد بی‌ارتباطی حوزۀ حدیثی این دو و نبود نقلی از سیاری در دیگر میراث عیاشی، فرضیۀ اثرپذیری عیاشی از سیاری پذیرفتنی نباشد. @Al_Meerath

میرلوحی سبزواری و جعل دو کتابِ انیس المؤمنین و کفایة البرایا   علی عادل زاده امیررضا میرزایی آینه پژوهش، شماره ۲۰۸، مهر و آبان ۱۴۰۳   چکیده: انیس المؤمنین کتابی است درباره تاریخ ائمه (ع) به زبان فارسی که به محمد بن اسحاق حموی شاگرد محقق کرکی نسبت داده شده است. تاریخ تألیف این کتاب ۹۳۸ ق ادعا شده است؛ با این وجود بررسی قدمت نسخ کتاب، سیر یادکرد از آن در منابع دیگر و ساختار غیرمنسجم کتاب، اصالت و اعتبار آن را با چالش جدی مواجه می‌کند. از مهم‌ترین دلائل ساختگی بودن این کتاب، زمان‌پریشی و ذکر توبه شاه طهماسب است که در زمان ادعاشده هنوز به وقوع نپیوسته بود. تاریخ جعل کتاب، آثاری که از آن یاد کرده‌اند، منابع نادرِ کتاب، ادبیات، سبک تألیف، دغدغه‌های مذهبی و اجتماعی مطرح در کتاب و شواهد دیگر نشان می‌دهد که سید محمد میرلوحی سبزواری مسئول جعل این کتاب است. .............................. اصلاح: در صفحه ۴۵۲، عبارت «که امروزه نسخه‌ای از آن در دست نیست.» باید به انتهای جمله قبل منتقل شود. @Gholow

رساله مُرغم الغلاة تألیف: میرزا شریف شیروانی تحقیق: سمانه زارعی، محمدمهدی دلیر بنا بر روایات فراوان اندیشه‌های غالیانه از نکوهیده‌ترین تفکرات در ساحت معرفت دینی، و باورمندان به آن از رانده‌ترین افراد در پیشگاه امامان حق علیهم السلام بوده‌اند. ملاشریف شیروانی، از عالمان امامی است که با تکیه به آیات و روایات امامان هدایت علیهم السلام و سنت‌های اصیل در باورهای امامیه به مبارزه با غلو پرداخته، و نمایندگان فکری آن در دوران متأخر و خاصه انگاره تفویض را نقد کرده است. می‌توان شیروانی را از پیشگامان غلوپژوهی در دو سدۀ اخیر برشمرد. لینک خرید @Gholow

فهرست محتوای درس‌گفتار «تاریخ حدیث شیعه بر پایهٔ شفاهی و مکتوب» 🔵 ارائۀ مصطفی بارگاهی در حلقۀ مطالعاتی انعکاس ⭐️ جلسۀ اول: مقدماتی دربارهٔ دریافت و انتقال شفاهی و مکتوب (یوتیوب | آپارات) 🔵دو صورت مهم در دریافت و انتقال حدیث: مکتوب و شفاهی 🔵غلبۀ دریافت مستقیم شفاهی از امام نسبت به دریافت کتبی 🔵انواع دریافت و انتقال شفاهی و کتبی، همراه با مثال‌هایی تا قرن چهارم: قرائت و سماع، مناوله، وصیت، وجاده، اجازه خاص بدون مناوله، اجازه عام 🔵تاریخ رواج اجازات در شیعه 🔵در دسترس بودن کتاب‌های قرن دوم و سوم در بغدادِ قرن چهارم و پنجم 🔵علل رواج اجازه در قرن چهارم 🔵آسیب اجازات خاص و عام 🔵تفاوت دو تعبیر "أخبرنا" و "حدثنا" 🔵روايان پرکار قرن دوم شیعه؛ اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) ⭐️ جلسۀ دوم: نظریات موتسکی و شولر | روش پیشنهادی در بررسی حدیث شیعه در قرن دوم و سوم (یوتیوب | آپارات) 🔵بیان تفاوت‌هایی میان شیعه و اهل سنت در حدیث 🔵ارائۀ محتوای مقالۀ موتسکی: «فقه ابن‌شهاب زهری، مطالعه‌ای نقادانه و منبع‌شناسانه» 🔵ارائۀ محتوای مقالۀ شولر: «نقل علوم در نخستین سده‌های اسلامی: نقل مکتوب یا شفاهی؟» 🔵تفاوت میان دو دیدگاه "سنتی" و "تاریخی" در حدیث شیعه 🔵نقل به لفظ و نقل به معنی | شگفت نبودن حافظۀ عموم راویان نخستین بر پایه گزارشات موجود 🔵روش تشخیص شفاهی و مکتوب: بررسی الفاظ متون احادیث دارای محتوای یکسان 🔵تفاوت نگاه سنتی و تاریخی به یکسانی و اختلاف متون 🔵روش و محورهای بررسی پیشنهادی در شفاهی و مکتوب 🔵مکتوب بودن بیش از ٩٠ درصد احادیث؛ نتیجۀ بررسی در راویان ابتدای قرن سوم 🔵بررسی احادیث دو طبقه از راویان قرن دوم؛ بزرگان و جوانان اصحاب امام صادق (ع) 🔵بررسی موردی طبقه بزرگان اصحاب امام (ع): نمونهٔ "محمد بن مسلم" ⭐️ جلسۀ سوم: بررسی انتقال مکتوب و شفاهی حدیث شیعه در دو طبقه از قرن دوم (یوتیوب | آپارات) 🔵ملاک شناسایی احادیث با محتوای یکسان در بررسی موجود 🔵ادامۀ بررسی احادیث "محمد بن مسلم" 🔵دو روش پیشنهادی برای بررسی راوی در حدیث شیعه فارغ از گزارش‌های رجالی: 🟢١. جایگاه راوی در طبقه بعد 🟢٢. منفرد نبودن حجم مهمی از احادیثی که از استادی مشهور روایت می‌کند. 🔵تطبیق روش پیشنهادی بر شاگردان محمد بن مسلم 🔵بررسی احادیث محمد بن مسلم و دو راوی مهم او: علاء بن رزين و أبو أيوب الخزاز ⭐️ جلسۀ چهارم: روش‌های شناسایی اتحاد متن در الکافی (یوتیوب | آپارات) 🔵دو شیوۀ شناسایی اتحاد متن حدیث در الکافی | بررسی سه روش کلینی برای ارائۀ احادیث دارای متن واحد 🔵حساسیت کلینی به گزارش اختلاف اندک متون 🔵جایگاه طبقۀ حلقۀ مشترک در روش‌های سه‌گانهٔ کلینی 🔵تحلیل چرایی استفاده کلینی از روش‌های سه‌گانه و اختلاف آن با روش دیگر محدثان | بررسی چرایی طولانی شدن نگارش کتاب الکافی ⭐️ جلسۀ پنجم: آسیب‌های دریافت و انتقال شفاهی و کتبی | بررسی فیلولوژیک: راهی برای اصالت‌سنجی متون متقدم (یوتیوب | آپارات) 🔵آسیب‌های متنی نقل شفاهی: فراموشی عین متن، فراموشی مضمون، اختلاط مضامین 🔵آسیب‌های سندی نقل شفاهی: 🟢١. فراموشی نام استاد یا استادِ استاد 🟢٢. تردید میان دو راوی یا دو امام 🟢٣. فراموشی نام راوی (ارسال جلی) 🟢۴. ارسال خفی در انتقال شفاهی و مکتوب؛ عوامل ارسال و روش‌های شناسایی 🟢۵. خلط راویان و انتساب موازی | عوامل انتساب موازی و روش‌های شناسایی 🔵تعبیر "أحدهما" و دلالت آن بر نقل شفاهی در طبقۀ اول 🔵بررسی فیلولوژیک الفاظ حدیث؛ ارائه نمونه‌هایی برای اصالت‌سنجی متون متقدم @gholow