✅ دروغ
#دروغ یعنی خبر دادن از چیزی که واقعیت ندارد، خواه به زبان باشد یا قلم یا اشاره. مراد متکلم مهم است.
تعبیرات مبالغه‌آمیز و استعمالات مجازی کذب نیست؛ مثلاً وقتی می‌گوییم هزار مرتبه به او گفتم فلان کار را نکن و منظور ما زیاد گفتن است و واقعاً بطور مکرر گفته باشیم فلان کار را نکن، دروغ محسوب نمی‌شود. یا مثلاً در مقام مجازگویی گفته شود: «شیری در میدان جنگ تیراندازی می‌کرد» یا در کنایه گفته شود: «فلانی همیشه در خانه‌اش باز است» که مراد، کرم و سخاوت و مهمان‌‌نوازی اوست. (نه اینکه واقعاً همیشه در خانه‌اش باز باشد.) این اخبار خلاف واقع نیست و دروغ محسوب نمی‌شود.
#توریه کردن اگر مفسده نداشته باشد جایز است؛ یعنی سخنی را بگوید که ظاهر آن معنایی را می‌رساند که خلاف قصد او است و معنایی را که قصد کرده دروغ نیست، هر چند خلاف ظاهر باشد.
✅ وعدۀ دروغ و خلف وعده (قسمت اول)
1⃣ گاهی انسان خبر از یک حالت نفسانی می‌دهد؛ مثلاً می‌گوید: «من تصمیم دارم فردا فلان کار را انجام دهم»؛ در این حالت اگر فرد واقعاً در نفس خود تصمیم به انجام فلان کار را داشته باشد، راست گفته و الا #دروغ گفته‌است و ضمناً در این حالت وعده‌ای هم داده نشده‌است.
2⃣ گاهی انسان برای خود یک التزام ایجاد می‌کند؛ مثلاً خود را ملتزم می‌کند که فردا روزه بگیرد. در این ایجاد التزام، خبری به کسی داده نمی‌شود که قابلیت صدق و کذب داشته باشد؛ به عبارتی دیگر فرد، مطلبی را إنشاء کرده نه اینکه از مطلبی إخبار کند. حال سؤال اینجاست که اگر کسی به چیزی ملتزم شد، آیا واجب است به این التزام عمل کند؟ در پاسخ گفته می‌شود که اگر این التزام، در قالب نذر شرعی یا عهد شرعی یا قسم شرعی باشد، یا اینکه این التزام در ضمن یک عقد باشد، عمل به این التزام واجب است و الا واجب نیست.
3⃣ اما گاهی انسان خبر از وقوع اتفاقی یا انجام کاری در آینده می‌دهد؛ مثلاً می‌گوید: «فردا باران خواهد آمد» یا «فردا به مسجد خواهم آمد»؛
در صورت اول (خبر از وقوع اتفاق در آینده) اگر واقعاً بر اساس محاسبات یا چیزهای علم‌آور دیگر، خبر از این اتفاق در آینده بدهد، حتی اگر این اتفاق رخ ندهد، شخص مرتکب حرامی نشده‌است؛ ولی اگر بدون علم از وقوع اتفاقی در آینده به نحو قطعی خبر بدهد و این اتفاق رخ ندهد، مرتکب حرام شده‌است.
در صورت دوم (خبر از انجام کاری در آینده)، اگر فرد به کسی قولی دهد و به آن عمل نکند؛ مثلاً علی به محمد بگوید: «فردا یک میلیون تومان به تو قرض خواهم داد» و به این قول عمل نکند، بحث #خلف_وعده پیش می‌آید که در فرستۀ بعد، مباحث مربوط به آن به‌تفصیل بیان می‌شود إنشاءالله
✅ وعدۀ دروغ و خلف وعده (قسمت دوم)
📝 وعده دادن با ارادۀ خلاف آن (یعنی در حال وعده بنا داشته باشد، عمل نکند)، #دروغ محسوب شده (1) و حرام است؛ (2)
اما اگر انسان به کسی وعده‌ای داد و در حال وعده هم بنا نداشت که تخلف کند، طبق نظر آیت‌الله #سیستانی به احتیاط واجب باید به آن عمل کند؛ مگر اینکه در ضمن وعده دادن «ان‌شاءالله» بگوید (3) و آن را مقید به ارادۀ خداوند و امثال آن کند. اما طبق نظر #امام_خمینی و آیت‌الله #خامنه_ای عمل به وعده به خودی خود واجب نیست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
(1): زیرا شخص خبر می‌دهد که بنا دارد کاری انجام دهد، در حالی که واقعاً بنا ندارد آن کار را انجام دهد.
(2): در اینجا (وعده با ارادۀ خلاف آن) بین فقها اختلاف نظر وجود دارد که آیا مرد به خانوادۀ خود نیز می‌تواند چنین وعده‌ای بدهد یا خیر؛ طبق نظر آیت‌الله سیستانی بنا بر احتیاط واجب مرد به خانوادۀ خود خود نیز نباید چنین وعده‌ای بدهد. (منهاج الصالحین، ج 2، م 38) اما در رسالۀ آموزشی آیت‌الله خامنه‌ای آمده‌است: «مقصود از جواز وعدۀ کذب به زن و فرزند این نیست که خانواده‌ها با دروغ اداره شود و فضای محیط خانواده، فضای دروغ و بی‌اعتمادی باشد. بلکه چیزی است در جهت تقویت و تحکیم خانواده. با توجه به اینکه در شریعت اسلام، ادارۀ مالی خانواده به عهدۀ مرد است و زن تکلیفی ندارد؛ گرچه اموال و درآمدی هم داشته باشد. در چنین فضایی چنانچه زن و دیگر اعضای خانواده درخواست‌هایی داشته باشند که مرد نتواند پاسخ‌گوی آن باشد، برای اینکه فضای حاکم بر خانواده تلخ نشود، می‌تواند به دروغ وعده‌هایی بدهد و در زمان مناسب بگوید: "متأسفانه برای انجام آن، شرایط مهیا نشد."»
(3): گاهی شخص قصد جدی در انجام کار دارد و «إنشاءالله» گفتن وی به قصد تبرک است، ولی گاهی شخص واقعاً انجام کار را به ارادۀ خدا معلق می‌کند و معنای «إنشاءالله» گفتن او نیز همین است. در اینجا معنای دوم مد نظر است.