✋نکته ها: 👌*کلمه ی«منت»در این جا به معنای #نعمت بزرگ و با ارزش است،نه منّت زبانی که بازگو کردن نعمت به قصد تحقیر دیگران باشد و مسلّماً کار زشت و ناپسندی است. 👌*شکّی نیست که هرگاه #اراده ی الهی بر تحقّق امری تعلّق گیرد،آن مسئله قطعاً عملی خواهد شد و هیچ مانعی نمی تواند سدّ راه آن گردد،قرآن می فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» [3]همانا فرمان اوست که هرگاه چیزی را اراده کند که باشد،پس آن چیز خواهد بود و محقّق خواهد شد. 👌*با این که همه نعمت ها از جانب خداوند است وبندگان در هر نعمتی رهین منّت او هستند، لیکن او در خصوص چند نعمت،تعبیر به منّت فرموده که طبعاً از اهمیّت بالای آنها حکایت دارد،از جمله: الف:نعمت اسلام. «کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ»[4] ب:نعمت #نبوّت. «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً»[5] ج:نعمت #هدایت. «بَلِ اللّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ»[6] د:نعمت #حاکمیّت مؤمنان. وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ ... *در روایات بسیار،حضرت #مهدی علیه السلام وحکومت آن بزرگوار در آخرالزمان مصداق اتمّ این آیه معرّفی شده است. [7] *مسئله #حاکمیّت مستضعفان بر زمین،با عبارات و بیان های مختلفی در قرآن آمده است: الف: «وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» [8]خداوند به کسانی که ایمان آورده و کار شایسته انجام داده اند،وعده ی خلافت در زمین را داده است. ب: وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمّا ظَلَمُوا ... ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ[9]بعد از آنکه اقوام ستمگر پیشین را هلاک کردیم...شما را جانشینان زمین قرار دادیم. ج: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ»[10]بندگان صالح،وارث زمین می شوند. د: «وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا»[11]ما مستضعفان را وارث شرق و غرب زمین گرداندیم. ه: «لَنُهْلِکَنَّ الظّالِمِینَ. وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ» [12]ما ستمگران را نابود وبعد از آن شما را ساکن زمین می گردانیم. *مراد از مستضعفان در این آیه،با توجّه به مجهول بودن فعل «اسْتُضْعِفُوا» ،کسانی هستند که خود در این امر نقش نداشته و #استکبار آنها را به #استضعاف کشیده باشد. پیام ها: 1- حکومت جهانی #مستضعفان و حمایت از مظلومان تاریخ،اراده وخواست الهی است. «نُرِیدُ» 2- در حکومت #خودکامه طاغوتی،نیروهای کارآمد به #ضعف کشانده می شوند. «اسْتُضْعِفُوا» 3- آینده از آنِ مستضعفان است. نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً ... 4- امامت،همچون بعثت،نعمت ویژه ای است که خداوند بر مردم #منّت می نهد. در مورد بعثت پیامبر می فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً»[13]در این جا می فرماید: نَمُنَّ ... نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ«6» وبه آنان(مستضعفان)در زمین،قدرت وتمکّن بخشیم،و از ناحیه آنان به فرعون و(وزیرش)هامان و سپاهیانشان آنچه را که از آن بیمناک بودند نشان دهیم. پیام ها: 1- مستضعفان #مأیوس نشوند که خداوند به آنان نیز قدرت می دهد. «وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ» 2- اگر چه کیفر اصلی طاغوت ها در جهان دیگر است،ولی در دنیا نیز از قهر الهی در امان نخواهند بود. نُرِیَ ... ما کانُوا یَحْذَرُونَ 3- خداوند،کافران را به دست مؤمنان،ذلیل و خوار می گرداند. نُرِیَ ... ما کانُوا یَحْذَرُونَ 4- دشمن هر قدر بزرگ باشد،از مؤمنان #هراس و وحشت دارد. «ما کانُوا یَحْذَرُونَ» وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ«7» و ما به مادر موسی الهام کردیم که او را شیر بده،پس هرگاه(از فرعونیان)براو بیمناک شدی،او را(در جعبه ای گذاشته و)به دریا بیفکن و (از این فرمان)مترس و(از دوریش)غمگین مباش،(زیرا)ما او را به تو بازمی گردانیم و او را از پیامبران قرار می دهیم. فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئِینَ«8» پس(مادر موسی چنان کرد،چیزی نگذشت که)فرعونیان،او را(دیده و از آب)برگرفتند تا سرانجام،دشمن و مایه اندوهشان گردد.همانا فرعون و هامان و سپاهیانشان خطاکار بودند. نکته ها: *به فرعون گفته شده بود که امسال #کودکی به دنیا می آید که اگر بزرگ شود تو را سرنگون می کند.او دستور داد تمام نوزادانی را که به دنیا می آیند بکشند؛

*در این آیه نسبت به مادر حضرت موسی،دو امر،دو نهی و دو بشارت آمده است: دو امر:«أَرْضِعِیهِ - أَلْقاهُ» ،دو نهی: «لا تَخافِی - لا تَحْزَنِی» ،دو بشارت: «رَادُّوهُ - جاعِلُوهُ» *کلمه«خوف»،در مورد احتمال خطر و کلمه«حزن»در مورد نگرانی قطعی بکار می رود. *مراد از دریا در این آیه،رود عظیم نیل در کشور مصر است که به جهت بزرگی و عظمت، دریا خوانده شده و کاخ فرعون در ساحل آن بنا شده بود. *وقتی خداوند بخواهد،دشمن انسان نیز #مأمن و ملجأ او می شود. «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ» (عدو شود سبب خیر،گر خدا خواهد.) گر نگهدار من آن است که من می دانم شیشه را در بغل سنگ نگه می دارد. پیام ها: 1- در اضطراب ها و #بن بست ها،خداوند بهترین هادی و حامی مؤمنان است. «أَوْحَیْنا» 2- زن نیز می تواند مورد #الهام الهی قرار گیرد. «أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی» 3- نزول امدادهای #غیبی با بهره گیری از امکانات مادّی منافاتی ندارد.شیردادن و در صندوق گذاردن،منافاتی با توکّل ندارد. «أَرْضِعِیهِ» 4- در هیچ شرایطی نباید شیر مادر را از فرزند #دریغ داشت. «أَرْضِعِیهِ» 5-در دستورهای الهی اسراری نهفته است که شاید در نظر ابتدایی،#معقول نیاید. «فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ» 6- در راه اجرای فرامین الهی،نه از چیزی بترسیم و نه نسبت به مسئله ای #نگران باشیم. «لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی» (مادر موسی دو نگرانی داشت:یکی ترس از کشته شدن فرزند و دیگری غم فراق او،که خداوند هر دو را همان گونه که در آیات بعد خواهیم خواند به نحو احسن جبران فرمود.) 7- آنچه در راه خداوند داده شود،به بهترین وجه باز می گردد. «أَلْقاهُ - رَادُّوهُ ، جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» (مادر موسی به فرمان خداوند فرزندش را رها کرد،خداوند هم او را برگرداند و هم به مقام نبوّت رساند.) 8-خداوند،اخباری از #غیب را در اختیار افرادی که بخواهد قرار می دهد. «جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» 9- فرعون #واسطه نجات موسی از دریا شد،وسرانجام به دست او در همان دریا غرق گردید. «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً» (آری،خدا می تواند نوزاد بی دست وپا را در دریا حفظ کند،ولی انسان صاحب دست وپا را غرق سازد) 10- خواست #انسان در مقابل اراده ی الهی بی اثر است. «لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً» فرعون گمان کرد که هدیه ای برای او رسیده است؛امّا خداوند اراده فرموده بود که #دشمنش را در دامان او بپروراند. 11- فرعون و وزیر و لشکریانش طرح دادند و عمل کردند،ولی تدبیر خداوند همه ی آنها را خنثی کرد. «کانُوا خاطِئِینَ» 12- طرّاح،مشاور،آمر ومباشر،همگی به نوعی در جرم شریکند. «کانُوا خاطِئِینَ» وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ«9» و(چون)همسر فرعون(احساس کرد که آنان قصد کشتن کودک را دارند خطاب به فرعون)گفت:او را نکشید(که او)روشنی چشم من و توست. شاید به ما سودی برساند یا او را به فرزندی بگیریم،ولی آنها نمی فهمیدند(که چه کسی را در آغوش خویش می پرورانند). نکته ها: *در زندگی حضرت موسی،چند #زن،نقش محوری و اساسی داشته اند:مادر موسی، خواهر موسی،زن فرعون و همسر موسی،در این آیه نقش زن فرعون در جلوگیری از قتل او بیان شده است. پیام ها: 1- زنان،در امور #اجتماعی دارای نقشی مؤثّرند. «قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ» (زن فرعون،رأی فرعون را تغییر داد و شوکت،سلطنت وثروت فرعون هیچ یک مانع او نشد) 2- با طرح #پیشنهادات صحیح و سریع،از القای طرح های انحرافی جلوگیری کنیم.قبل از آنکه فرعون تصمیم خود را ابراز کند،همسرش راه درست برخورد با مسئله را القا نمود. «قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ» 3- در بیان پیشنهادات از کلمات عاطفی ودلنشین استفاده کنیم. «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ» 4- دل های همه به دست خداست.او می تواند سخت ترین #دل ها همچون دل فرعون را نیز نرم سازد. «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ» 5-در برخورد با منکرات،ابتدا از راه عاطفه وارد شویم و سپس به امر و نهی بپردازیم. «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ» 6- از نهی از منکر زبانی،#غفلت نورزیم که بسیار کارساز است. «لا تَقْتُلُوهُ» (زن فرعون با گفتن «لا تَقْتُلُوهُ» از کشته شدن موسی جلوگیری کرد،چنانکه یکی از برادران یوسف با گفتن «لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ» از کشته شدن یوسف جلوگیری کرد.) 7- طاغوت ها از ابتدایی ترین #عواطف انسانی نیز بی بهره اند و نیاز به #تذکّر دارند. «لا تَقْتُلُوهُ» 8-#فوائد امر ونهی را بگوییم تا مردم آسان تر بپذیرند. «لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا» 9- در نظام طاغوتی،ملاک وضع یا لغو قوانین،هوس ها و منافع شخصی طاغوت هاست.

قتلِ عام نوزادانِ پسر،بر اساس منافع شخصی فرعون وضع شد و باز بر پایه ی امید به منافع آینده در مورد نوزاد آب آورده (حضرت موسی)همین قانون لغو گردید.) «لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا» 10- برخی انسان ها در ظاهر بسیار بلند پروازند،ولی در#باطن اسیر نیازهای درونی خویش هستند.فرعون که ادّعا می کرد: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی» سرانجام می پذیرد که ممکن است یک نوزاد آب آورده برای او #سودمند واقع شود. «عَسی أَنْ یَنْفَعَنا» 11- فرعون از فرزند پسر محروم بود.لذا با پذیرش نوزاد از آب آورده،به حقارت و #عجز خود بیشتر پی برد. «نَتَّخِذَهُ وَلَداً» 12- گاه ایجاد علاقه و محبّت میان افراد بر اساس یک خط #غیبی است که خود طرفین نیز از آن غافلند. «وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ«10» ودل مادر موسی(از هر چیز،جز فکر فرزند)تهی شد(و)اگر قلب او را استوار نساخته بودیم تا از ایمان آورندگان(به وعده ی ما باقی)بماند، همانا نزدیک بود که(به واسطه جزع وفزع)آن(راز)را افشا کند. وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ«11» و(مادر موسی)به خواهر او گفت:(صندوق حامل موسی را)دنبال کن پس او از دور وی را زیر نظر داشت،در حالی که(دشمنان)متوجّه نبودند(که آنکه او را تعقیب می کند خواهر موسی است و از این تعقیب،چه هدفی دارد). نکته ها: *تفسیر المیزان،آیه ی «وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً» را با توجّه به سیاق و ظاهر آیات :دلِ مادر موسی به واسطه ی وحی الهی #آرام گرفت و دیگر خوف و ترسی نداشت و اگر آن وعده ی الهی نبود،مادر موسی به سبب شدّت اضطراب،آن راز را #افشا می کرد. *مادر موسی بعد از آنکه فرزندش را در صندوقی گذارده و در دریا انداخت،به خواهر موسی مأموریّت داد تا مخفیانه این جریان را پیگیری کند.او نیز به دور از #چشم مأموران حکومتی، صندوق را دنبال کرد تا این که از دریا نجات یافت و در دامان همسر فرعون قرار گرفت.او همچنان موسی را زیر نظر داشت تا این که متوجّه شد درباریان فرعون به دنبال دایگانی برای شیردادن به کودک هستند؛امّا موسی هیچ سینه ای را نمی پذیرد،سرانجام خواهر موسی با طرح پیشنهاد دایگی مادرش و پذیرش دربار،مأموریّتش خاتمه یافت. پیام ها: 1- افشای #اسرار از نشانه های سستی و #ضعف ایمان است. «لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها» 2- آرامش دل ها به دست خداست. «رَبَطْنا عَلی قَلْبِها» 3- از نشانه های ایمان،آرامش #خاطر ودل آرام است. رَبَطْنا ... لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ 4- آنچه در نظر الهی مهمّ است،ایمان است و زن و مرد تفاوتی ندارند. «لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» در صورتی که باید می فرمود: «مِنَ الْمُؤْمِناتِ» 5-زنان ودختران نیز باید از #تدبیرهای لازم در مسائل اجتماعی برخوردار باشند. «قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ» 6- در امور حساسیّت برانگیز،کارها را به دیگران #واگذار کنیم. «لِأُخْتِهِ» در ماجرای موسی علیه السلام حساسیّت بر روی مادر بیشتر بود و امکان داشت که مطلب افشا گردد. 7- توکّل به خدا به معنای بی تفاوتی در مسائل نیست.با این که مادر موسی زن باایمانی بود،ولی باز هم دخترش را برای تعقیب ماجرا فرستاد. «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ، قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ» 8-در برخورد با نظام های طاغوتی و خفقان آور،تعقیب و#مراقبت امری ضروری است. «قُصِّیهِ» 9- برای حفظ اسرار،عادّی سازی در رفتار یک امر لازم است. «عَنْ جُنُبٍ» (خواهرموسی از دور صندوق برادر را زیر نظر داشت،تا این مراقبت بسیار عادّی باشد وسبب حساسیّت وتحریک دشمن نشود.) 10- مؤمن،مأموریّت خود را به دور از #توجّه دشمن به انجام می رساند. «وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ«12» و ما(به دهان گرفتن سینه ی)زنان شیرده را از پیش بر او ممنوع کردیم، پس(خواهر موسی که مأموران را در جستجوی دایه دید)گفت:آیا می خواهید شما را بر خانواده ای راهنمایی کنم که سرپرستی او را برای شما بپذیرند و برای او خیرخواه باشند؟ پیام ها: 1- اگر خداوند نخواهد،تشکیلات عریض و #طویلی همچون دستگاه فرعون نیز از تأمین غذای یک کودک عاجز می ماند. «حَرَّمْنا» 2- ابتدایی ترین کارها مثل #مکیدن نوزاد نیز با اراده ی الهی است و اگر او نخواهد، اتّفاق نخواهد افتاد. «حَرَّمْنا» 3- رضاع و سپردن نوزاد به دایه برای شیردادن،سابقه ای تاریخی و طولانی دارد. «الْمَراضِعَ» 4- وقتی سر انسان متکبّر به سنگ خورد،راهنمایی و پیشنهاد دیگران،حتّی یک فرد ناشناس را نیز به راحتی می پذیرد. «

5-پیشنهادات خود را در رابطه با چیزی که حساسیّت برانگیز است،به طور عادّی مطرح کنیم. «هَلْ أَدُلُّکُمْ» 6- در برابر دشمن باید زیرک بود.(خواهر موسی،نامی از مادر به میان نیاورد و نگفت:«علی امه»،بلکه آن را به صورت ناشناس ذکر کرد.) «عَلی أَهْلِ بَیْتٍ» 7- نیازمندی های نوزاد،منحصر در غذا نیست،بلکه او به خانواده و کانون محبّت نیز احتیاج دارد؛لذا خواهر موسی سخن از سرپرستی همه جانبه کرد،نه تنهاتغذیه. «یَکْفُلُونَهُ» 8-پیش نهادهای خود را به گونه ای مطرح کنیم که مخاطب،آن را به نفع خود بداند. «یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ» 9- کفالتی ارزشمند است که با خیرخواهی و محبّت همراه باشد. «یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ

فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ«13» پس ما(این گونه)او را به مادرش باز گردانیدیم تا روشنی چشم او باشد و غم نخورد و بداند که همانا وعده الهی حقّ است،ولی بیشتر مردم نمی دانند. نکته ها: *گاهی اوقات عناوین برای انسان،مزاحم و مانعند.مثلاً در این ماجرا مادر موسی پذیرفت که به عنوان دایه فرزندش را شیر دهد؛زیرا عنوان مادر،سبب قتل فرزند وآزار مادر می شد. پیام ها: 1- وعده های الهی تخلّف ندارد.در آیه ی هفتم خداوند وعده داد که نوزاد را به مادر برگرداند و در این آیه می خوانیم که او را برگرداند. «إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ - فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ» 2- نوزاد،نور چشم مادر است. «کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها» 3- برای اهل حقّ،اهداف مهم است،نه عناوین. «فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ» سرانجام،فرزند به آغوش مادر بازگشت گرچه این بار،مادر به عنوان دایه استخدام شد؛ولی عنوان مهم نیست،برگشتن نوزاد مهم است. 4- مادر به واسطه ی ارتباط عمیق با فرزند،بیشترین نقش را در زندگی او دارد. «إِلی أُمِّهِ» (در این جا نامی از پدر موسی به میان نیامده است.) 5-عاقبت،سختی ها بسر آمده و فراق به وصال خواهد انجامید. «فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها» (پس از مدّت ها نگرانی و غم،سرانجام خداوند،موسی را به مادر بازگرداند. «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً») 6- اگر خداوند بخواهد،یک فرد،مایه ی امید و نور چشم دو گروه مخالف (خاندان فرعون و خاندان موسی)می شود. «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ - تَقَرَّ عَیْنُها» 7- انبساط و شادی،حزن و اندوه،در بینایی انسان تأثیر دارد. «تَقَرَّ عَیْنُها» چنانکه در آیه ی 84 سوره ی یوسف،می خوانیم:دوری حضرت یوسف،باعث نابینایی حضرت یعقوب گردید. «وَ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الْحُزْنِ»

جلسه تفسیر صفحه ۳۸۵ و ۳۸۶ در منزل اقای طالبی👆👆

#محرم #غزل #امام_حسین_علیه_السلام دل و جان در گرو حضرت جانان داریم هر چه نعمت بود از محضر ایشان داریم سالیانی است که ما ریزه خور اربابیم از سر سفره ی او رزق فراوان داریم پای از روضه ی ارباب طریقت نکشیم تا که در سینه نفس تاکه به تن جان داریم نم نم اشک مصیبت به عزای تو خوش است از دم روضه ی تو جلوه دو چندان داریم تا خدایی خدا هست گدایان تو ایم دل خوشیم تا ابد الدهر که سلطان داریم اولین مستمع مجلس روضه زهراست روضه آهسته بخوانید که مهمان داریم پیر میخانه ی عشاق خمینی فرمود : هر چه داریم ز سالار شهیدان داریم تفرقه ظلم و ستم راه ندارد در ما تا که جمهوری اسلامی ایران داریم گر خدا اذن دهد سینه زنان می آییم روز محشر روی لب ذکر حسین جان داریم با وجودی که ز هجران دل ما غم بار است به ظهور پسر فاطمه ایمان داریم #احسان_محسنی_فر #صلوات 🔹️ #اشعارناب_آیینی 🔹

💢 علت گرامی داشتن #هفته_دفاع_مقدس چیست؟ 1️⃣ آذربایجان و گرجستان به موجب قرارداد ننگین #گلستان در سال۱۸۱۳ میلادی در زمان فتحعلیشاه قاجار از ایران جدا شد .(حدود ٢٠۵ سال پیش) 2️⃣ منطقه نخجوان و ارمنستان بموجب قرارداد ننگین #ترکمنچای درسال ۱۸۲۸ میلادی درزمان فتحعلیشاه از ایران جدا شد(یعنی حدود ١٩٠ سال پیش). 3️⃣ افغانستان و هرات به موجب #معاهده_پاریس در سال ۱۸۵۷ میلادی در زمان محمدشاه قاجار از ایران جدا شد (یعنی حدود ١۶١ سال پیش ). 4️⃣ ترکمنستان، ازبکستان و قرقیزستان بموجب قرار داد #سال۱۸۸۳ میلادی در زمان ناصرالدین شاه قاجار از ایران جدا شد( یعنی حدود ١٣٧ سال پیش). 5️⃣ پاکستان و سیستان بموجب قرارداد ننگین #حکمیت « ژنرال اسمیت » در زمان حکومت قاجار در دو مرحله که آخرین آن در سال ۱۹۰۵ میلادی از ایران جداشد ( یعنی حدود ١١٣ سال پیش). 6️⃣ #مجمع_الجزایر بحرین با ۳۳ جزیره ارزشمند در سال ۱۳۵۰ شمسی در زمان محمدرضا شاه پهلوی از ایران جدا شد( یعنی حدو۴٧سال پیش). 7️⃣ شهر بندری وزیبای #فیروزه در شرق دریای مازندران، قبل از انقلاب در زمان محمدرضا پهلوی از ایران جدا شد و به شوروی واگذار گردید. 🔹 اما میدانیم که فقط در #جنگ_تحمیلی به مدت ۸ سال ، دنیا با ما جنگید و تعداد ۱۹۶۸۳۷ نفر شهید دادیم ( در میدان جنگ و هم بمباران شهرها تا روز آتش بس ) که ۳۶ هزار نفر از آنان دانش آموز بودند. 🔻 حال #با_افتخار اعلام میکنیم که: ➖ یک وجب از #خاک_میهن اسلامی را از دست ندادیم. ➕ باعث #بیداری کشورهای اسلامی و مظلوم شدیم. ➖ قدرت اسلام و ایران را به #ابرقدرت ها نشان دادیم تا دیگر جرأت حمله به ایران را نداشته باشند. 👈 بنا بر این در حال و همه زمان ها (جهت قدردانی از #شهدا و رزمندگان و آزادگان و نیز خانواده صبور آنان و برای الگوسازی وپرورش نسل جوان که نیاز به قهرمانان راستین دارند ) لازم است که در نکو داشت هفته دفاع مقدس و یاد شهدا و قدر دانی از رزمندگان و آزادگان وخانواده معظم آنها بکوشیم. 🔹سلام بر آنهایی که از نفس افتادند تا ما از نفس نیفتیم 🔸سلام بر دلاورانی که #قامت راست کردند تا ما قامت خم نکنیم 🔹سلام بر #مجاهدانی که به خاک افتاند تا ما به خاک نیفتیم . 🌹 هفته دفاع مقدس گرامی باد 🌹

باسمه تعالی موضوع: #عوامل_ذلت ✅خداوند در قرآن می فرماید: بشر المنافقین بان لهم عذابا الیما . الذین یتخذون الکافرین اولیاء من دون المومنین ایبتغون عندهم العزه لله جمیعا (آیه 139 نساء): مژده بده منافقین را به این که عذاب دردناک برایشان است . آنانکه مومنان را ترک گفته و کافران را دوست گرفتند ، آیا عزت را در پیش ایشان جستجو می کنند پس همانا تمام عزت برای خداست. ✅«ذلت» به معنای نبود حالت عزت و شرافت در انسان است به گونه‌ای که فرد ذلیل، به راحتی شکست را می‌پذیرد و مغلوب می‌شود در روایات عواملی ذکر شده است که موجب ذلت میشود که به برخی اشاره می کنیم:👇 1- طلب عزت از غیر خدا: چنانکه از آیه شریفه معلوم شد تمام عزت برای خداست پس هر کس غیر از خداوند متعال طلب عزت نماید و به خاطر کسب شرف، بجای رفتن به سمت خدا ، بسوی غیرخدا و کدخدا دست دراز کند ، ذلیل خواهد شد . امیرالمؤ منین علیه السلام می فرماید : هر کس به غیر خدا عزت یابد ، ذلیل شود(غررالحكم، ص 478) 2- اختلاف : اختلاف هر ملتی موجب ذلت ، هلاکت و اسارت آنان در بند دشمنان خواهد بود . قرآن کریم می فرماید: راه نزاع و اختلاف نپیمایید که سست شوید و شوکت و قدرت شما از بین برود (آیه 46 انفال) 3-اخلاق ناپسند: امام علی علیه السلام می فرماید: بر حذر باشید از اخلاق پست چرا که انسان بزرگوار را پست می کند و مجد و کرامت را نابود می سازد(تحف العقول، ص‏215) 4 - تقاضا از مردم‏: پیامبر به ابوذر فرمود: از سؤال كردن وتقاضا بپرهیز ، زیرا ذلت حاضر است . (بحار ،ج 77 ،ص 60) -خداوند همه ما را با بندگی خودش عزیز بگرداند به برکت صلوات برمحمد و آل محمد ☘️🌸☘️🌸☘️🌸 @a_fatemi24

🔹وقتی که حادثه دلخراش کربلا به پایان رسید عبیدالله بن زیاد دستور داد کاروان اسرا به همراه سرهای بریده را ابتدائاً به سمت کوفه ببرند. حوادثی که در بین راه اتفاق افتاد همه روضه بودند، اما اکنون به آنها اشاره نمی‌کنیم. فقط به این بخش اشاره می‌کنیم که: راوی گفت: این زیاد در قصر خود نشسته و به همه مردم اذن ورود داد. در این حال سر شریف امام حسین (علیه السلام) را وارد مجلس کردند و او را مقابل ابن زیاد نهادند. بانوان و دختران حرم حسینی را نیز وارد مجلس نمودند.حضرت زینب (سلام الله علیها) دختر بزرگوار امام علی (علیه السلام) به صورت ناشناس در گوشه ای از مجلس نشسته بود، ابن زیاد سؤال کرد: این زن چه کسی است؟ گفتند: این زن، دختر [امام] علی [علیه السلام] است.

ابن زیاد روی به آن مخدره نمود و گفت: شکر خدا که شما را رسوا کرد و دروغ های شما را آشکار ساخت! حضرت زینب (سلام الله علیها) فرمودند: «فاسق آن کسی است که رسوا شد و دروغگو شخص بدکار است که ما نیستیم!» ابن زیاد گفت: رفتار خدا را با برادر و خاندانت چگونه دیدی؟ حضرت زینب (سلام الله علیها) فرمودند: جز #زیبایی چیز دیگری ندیدم. اینان کسانی بودند که خداوند شهادت را برایشان رقم زده بود، و آنان نیز به سوی خوابگاه و آرامگاه ابدی خود شتافتند و به همین زودی ها، خداوند میان تو و آنان را جمع خواهد کرد و آنان با تو مخاصمه خواهند نمود، در آن دادگاه بنگر که پیروز واقعی چه کسی است؟! مادرت در عزایت گریه کند، ای پسر مرجانه!» ابن زیاد به حدی به خشم و غضب آمد که کمر به قتل حضرت زینب (سلام الله علیها) بست. عمرو بن حریث، خطاب به آن ملعون گفت: او زن است و کسی زن را به خاطر گفتارش مؤاخذہ وکیفر نمی‌کند![۱]

✔️مرحوم علامه مجلسی (رحمة الله علیه) نقل می‌کند[۲] که شخصی به نام محیی الدین اِربلی می‌گوید: من و پدرم در یک قهوه خانه ای نشسته بودیم، فردی مقابل ما نشسته بود و در حال چرت زدن بود که کلاه از سرش افتاد و یک زخم بزرگ روی سر او ظاهر شد، از او سوال کردیم این زخم کاری روی سر شما جریانش چیست؟ گفت این زخم یادگار جنگ #صفین است، ما خنده مان گرفت (از جنگ صفین قرنها می‌گذرد، تو کجا و جنگ صفین کجا) او گفت حق دارید که باور نکنید اما من برای شما تعریف می‌کنم: یک مرتبه به سمت مقصدی حرکت می‌کردم، در راه همسفری پیدا کردم و از هر دری صحبت می‌کردیم، آهسته آهسته متوجه شدم او دشمن حضرت علی (علیه السلام) است! چرا که او گفت اگر من در جنگ صفین بودم شمشیر خود را با خون علی (علیه السلام) و یارانش سیراب می‌کردم! من هم گفتم اگر در جنگ صفین بودم شمشیر خود را به خون معاویه و یاران او سیراب می‌کردم، با همدیگر درگیر شدیم، جنگ و دعوای شدیدی در گرفت شمشیرها را کشیدیم و به جان هم افتادیم تا اینکه ضربه ای به سرم اصابت کرد و بی هوش شدم! 🔹نمی دانم چقدر طول کشید اما وقتی به هوش آمدم سرم را بر دامن آقای محترمی دیدم و مشاهده کردم که طرف دعوای من هم به درک واصل شده است، به صورت آن آقا که نگاه کردم، فرمودند: چون تو ما را یاری کردی ما نیز تو را یاری کردیم، چنان که خداوند کسی که او را یاری کند، او را یاری می‌نماید، دیدم آقا دست به زخم های بدنم می‌کشید و زخمها فوری خوب می‌شد و وقتی که دست بر سرم کشید، زخم سرم التیام یافت و دردی احساس نمی‌کردم، ولی جای زخم روی سرم ماند و آن آقا فرمودند: هرگاه کسی از تو درباره جای زخم سئوال کرد بگو : یادگار جنگ صفین است چون تو دوست داشتی در جنگ صفین شرکت کنی ؛ آن آقا وجود نورانی حضرت صاحب الزمان امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) بودند.[۳]

این جمله ابتدایی حضرت زینب (سلام الله علیها) بسیار مهم است. «ما رایت الا جمیلا» جز زیبایی چیزی ندیدم. در نگاه حضرت زینب تمام اتفاقاتی که در روز عاشورا افتاد برای اباعبدالله و یارانش زیبا بود. روز عاشورا مدرسه بی نظیری بود برای حسینیان اما از آن طرف زشتی‌های هم داشت در مدرسه یزیدیان. ان شاءالله در این چند شبی که در خدمت شما بزرگواران هستیم در رابطه با زیبایی ها و زشتی های کربلا صحبت می‌کنیم. تعدادی از زیبایی های کربلا که توسط حسینیان رقم خورد و تعدادی از زشتی ها و پلیدی ها که توسط یزیدیان رقم خورد.

زیبایی ها وزشتی های کربلا - جلسه 1- 📌 با موضوع: غیرت دینی👇

🔹این غیرت دینی که این شخص نشان داد مورد تأیید امام زمان شد. خداوند متعال در قرآن کریم برای اینکه غیرت دینی مسلمانان را تحریک بکند این آیه را بیان می‌فرماید: «وَمَا لَكُمْ لا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ…» شما را چه شده، چرا نمی‌روید از مستضعفین عالم دفاع بکنید چرا نمی‌روید از مردان و زنان و کودکان دفاع کنید.[۴] 🔹دستوری که خداوند متعال می‌دهد غیرت دینی مسلمانان را می‌طلبد. یکی از زیبایی های کربلا غیرت دینی یاران امام حسین (علیه السلام) بود. نتوانستند ببینند که آقا و امامشان تنها مانده است. تا صدای امام را شنیدند لبیک گفتند. و در مقابل بی غیرتی لشکر عمر سعد است. آنها غیرت نداشتند. همه جنگ های پیامبر (صلی الله علیه و آله)، جنگ های امیرالمؤمنین(علیه السلام)، صلح امام حسن (علیه السلام)، جنگ امام حسین (علیه السلام) و تا به امروز، تمام جنگ ها و اتفاقاتی که برای شیعیان رخ داد، آنجایی که شیعه قیام کرد، به خاطر غیرت دینی شیعه بود. مثل چنین روزهایی (۳۱ شهریور ماه) جنگ تحمیلی بر ما تحمیل شد. غیرت دینی شهدا و رزمندگان آنها را به جبهه ها فرستاد. همین امروز هم غیرت دینی جوانان دهه هفتادی و دهه شصتی، تربیت شده های انقلاب، تربیت شده های مدرسه امام، در سوریه و نقاط دیگر جهان نقش آفرینی می‌کنند. غیرت دینی مهم ترین نوع غیرت است. اینکه انسان به خاطر دین و مذهبش غیرت به خرج دهد.

امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: خداوند متعال دو فرشته را مأمور کرد تا شهری را با اهلش ویران کنند؛ زمانی که به شهر رسیدند فردی را یافتند که در حال دعا و تضرع در برابر خداوند بود؛ یکی از آن دو فرشته به دیگری گفت این فرد عابد را نمی‌بینی [آیا می‌خواهی شهر را با او ویران کنی]؛ آن دیگری گفت می‌بینمش ولی آنچه را که خدا به من دستور داده انجام می‌دهم؛ آن ملک گفت ولی من تا زمانی که از خداوند متعال کسب تکلیف نکنم دست به کاری نمی‌زنم؛ پس به خداوند متعال عرض کرد در آن شهر فردی را دیدم که در حال عبادت و تضرع بود [آیا با وجود آن شهر را ویران سازیم؟]

خداوند فرمودند: «به آن چیزی که دستور دادم عمل کنید. «فَإِنَّ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَجْهُهُ غَضَباً لِی قَطُّ»؛ چون آن فرد به هیچ عنوان به خاطر من [نسبت به هیچ گناه و خطایی] غضبناک و خشمگین نشده است [و هیچ اقدامی در تغییر آن گناهان انجام نداده است].

یعنی آن شخص غیرت دینی نداشته است؛ هرچقدر هم که عبادت کرده باشد. مؤمن و شیعه و مسلمان واقعی اهل غیرت است. جایی که ببیند توهینی و بی احترامی شده است، وارد عمل می‌شود.

🌱در پادگان سرباز بودم. یک روز مهدی باکری به من گفت امشب بیا با تو کار دارم. باید کمی بنزین تهیه کنیم و با آن کوکتل مولوتوف درست کنیم. نفهمیدم آنها را برای چه می‌خواهد. مدتی گذشت خبر رسید که تمام مشروب فروشی های شهر یکی پس از دیگری آتش می‌گیرد. آنجا بود که فهمیدند مهدی باکری چه کار می‌خواهد بکند.

این غیرت دینی است که انسان نتواند تحمل بکند مرکز فساد ای در شهر باشد که مردم را به فساد بکشاند.

🌲پزشک یهودی سلیمان برجيس، يك پزشک يهودى بود كه بهايى شده بود. او در کاشان علاوه بر کار طبابت، داروخانه هم داشت و به مسلمان‏‌هايى كه ضد بهائیت بودند داروى اشتباهى می‌داد و آنان را مى‏‌كشت. به وسيله اين شخص حدود صد نفر از مسلمانان در آن زمان كشته شده بودند. حقیقت كم‏‌كم به گوش عده‏‌اى از مسلمانان با‌غیرت و متعهد كاشان رسيد و چون چاره‌اى نداشتند و از طرف دولت هم نااميد بودند، تصميم به قتل او گرفتند. آن‌ها پى فرصت مى‌گشتند تا تصميم خود را عملى نمایند و هشت نفر هم پيمان شدند اين كار را به انجام رسانند، و سلیمان برجيس را به سزاى اعمالش برسانند. 🍁بالاخره موفق شدند و به بهانه طبابت، وی را به منزلی کشانده و او را به قتل رساندند. و سپس خودشان را در اختيار مأموران انتظامى قرار دادند. به مجرد دستگيرى آن‌ها و اطلاع مردم، بازار كاشان بسته شد و مردم از علماى شهر تقاضاى آزادى آن‌ها را نمودند. شهربانى كاشان براى رهايى از دست مردم آن هشت نفر را به تهران منتقل نمود. آيت الله بروجردى و چند تن از علمای دیگر اقداماتى را براى آزادى آن‌ها انجام دادند. بهائی‌ها وكيلى به نام دكتر عبدالله رازى داشتند. وى به دفاع از دكتر برجيس مى‌پرداخت. چند روز جريان محاكمه طول كشيد. روزى كه بنا بود دادگاه رأى خود را صادر نمايد، ناگهان سه نفر از گروه فدائيان اسلام وارد دادگاه شدند. شهید نواب صفوی به متهمان گفت: «مطمئن باشيد تا برادران شما زنده هستند، اين دادگاه هیچ غلطى نمى‏‌تواند بكند». باحضور نواب صفوی جلسه دادگاه به هم ریخت و زد و خورد بین مأموران و هوادان نواب درگرفت. جستجوی مأموران برای دستگیری نواب تا بازار ادامه یافت اما موفق به دستگیری وی نشدند. بالاخره در تاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۲۹، دادگاه با شنیدن دفاعیات وکلای طرفین، رأی به تبرئه این مسلمانان با‌غیرت و متعهد داد.[۶] 🌷شهید نواب صفوی و یارانش غیرت دینی بسیار عجیبی داشتند. شهید نواب پول جمع کرد و اسلحه‌ای خرید تا با آن کسروی -شخصی که به پیامبر اکرم (صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله) و اهل بیت (علیهم‌السلام) توهین کرد- را بکشد. تا کسی نتواند به این راحتی به مقدسات اهانت کند. این نمونه غیرت دینی است.

🌴ماجرای کتاب «کشف الاسرار» به امام گفتند شخصی کتابی به نام اسرار هزار ساله بر ضد شیعه نوشته است. ایشان درسشان را دو ماه تعطیل کردند و کتاب «کشف الاسرار» را نوشتند.حاج احمد آقا می‌گویند بعد از انقلاب به امام گفتم: آقا در کتاب شما عصبانیت خیلی موج می‌زند. امام سرشان را پایین انداختند و گفتند: احمد نمی‌دانی قبل از انقلاب چه توهینی به پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله) کردند. نمی تواند انسان ببیند که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و بزرگان توهین می‌شود. 🌺رئیس ساواک به دیدن آیت‌ الله قاضی طباطبایی آمده بود. مسئولین همه نشسته بودند. یکی از آن‌ها گفت: اعلی‌حضرت به روحانیت خیلی علاقه‌مند است، فقط یک سید یاغی‌ای هست که قیام کرده [منظورش امام خمینی رحمت الله علیه بود.] تا آیت‌ الله قاضی این جمله را می‌شنوند، بلند می‌شوند و می‌خواستند صندلی را به سمت او پرت کنند[۷]. این غیرت دینی است که انسان نتواند ببیند و مرجع تقلید و توهین شد. غیرت دینی گاهی همین مسائل به ظاهر ساده است. احترام به مقدسات به خاطر غیرت دینی است؛ اینکه انسان در خیابان راه می رود می‌بیند روزنامه ای روی زمین افتاده است و اسم مقدسی در آن روزنامه نوشته شده است، سریع آن را بردارد. اینکه روزنامه ای که اسم مقدس در آن وجود دارد را کف خودروی پهن نکند. این احترام به مقدسات است که اگر می‌بیند روی زمین تکه نانی افتاده است آن را بردارد و در کناری بگذارد. این احترام به مقدسات است که اگر می‌بیند روی دیوار محله اش حرف زشت یا جمله بدی نوشته شده است سریع آن را پاک کند. اینها همه غیرت دینی است. دشمن امروز دارد ما را بی تفاوت بار می‌آورد. دارد کاری می‌کند که ما نسبت به دینمان بی تفاوت باشیم؛ شبهه وارد می‌کند؛ شایعه وارد می‌کند. خصوصا در همین شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های تلفن همراه. ولی ساده از کنار آنها می‌گذرند انگار نه انگار که این ها توهین به مقدسات است.

🥀به آتش کشیدن چادر سیرک خداوند حاج حسین علم الهدی را رحمت کند. روز شهادت ایشان روز شهدای دانشجو است. دانشجوی دانشگاه فردوسی در رشته تاریخ بودند. ایشان در سن ۱۴ سالگی در سال ۱۳۵۱ در جریان ورود یک سیرک مصری متشکل از رقصنده‌های مصری به اهواز، با کمک دوستانش ظهر هنگام پس از اینکه مطمئن می‌شوند که کسی در اطراف نیست چادر سیرک را به آتش می‌کشند و ساواک نمی‌تواند سرنخی از عاملین بیابد. این غیرت دینی ایست این که انسان وقتی دید کاری نمی‌تواند بکند جلو فساد را باید بگیرد. در هر دورانی به شیوه خودش. در دوران شاهنشاهی جلوی فساد را آنطور می‌گرفتند الآن هم که باید توسط قانون جلو فساد ها را گرفت.

امام(رحمه‌ الله‌ علیه) و غیرت نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) در جلسه‌ای امام (رحمه‌ الله‌ علیه) و عده‌ای از روحانیت و طلاب حضور داشتند. امام (رحمه‌ الله‌ علیه) نزدیک سماور نشسته بود. شخصی سخنی را بر زبان راند که در آن توهینی ضمنی به مقام حضرت زهرا (سلام الله علیها) بود. امام (رحمه‌ الله‌ علیه) چنان برآشفت که سماور را برداشت و به طرف گوینده پرتاب کرد. اگر می‌خواهید ببینید کسی شجاعت دارد ببینید آیا او غیرت دینی دارد یا خیر. مراجع تقلید و علمای شیعه همیشه غیرت دینی بالایی داشتند و هر جا که می‌خواستند توهین به مقدسات کنند مراجع سریع با آن مقابله کردند.

نمونه‌ای اندك از این تلاش‌های عظیم مؤلف كتاب «شیخ الباحثین آقا بزرگ تهرانى» مى‌گوید: «علت تألیف كتاب الذریعه، كار جرجى زیدان، مورخ معروف بود، او بدون غرض یا با غرض در كتاب مشهور خود تاریخ آداب اللغة العربیه، درباره شیعه سخنى بدین مضمون گفته: «شیعه طایفه‌اى بود كوچك و آثار قابل اعتنائى نداشت و اكنون شیعه‌اى در دنیا وجود ندارد». این شد كه آقا بزرگ و دو هم‌ ردیف و دوست علمی‌اش، سید حسن صدر و شیخ محمد حسین كاشف الغطاء، هم پیمان شدند تا هر یك در باب معرفى شیعه و فرهنگ غنى تشیع كارى را بر عهده گیرند و سخن این نویسنده جاهل را به دهن او باز پس بكوبند. قرار شد علامه سید حسن صدر درباره حركت علمى شیعه و نشان دادن سهم آنان در تأسیس و تكمیل علوم اسلامى تحقیق كند، ثمره كار او كتاب «تاسیس الشیعه لفنون الاسلام» شد. این كتاب به سال ۱۳۷۰ هجری قمری در ۴۴۵ صفحه چاپ شد، شیخ آقا بزرگ در چاپ آن نیز دخالت داشت، اما علامه شیخ محمد حسین كاشف الغطاء، قرار شد كتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجى زیدان را نقد كند و اشتباهات وى را باز گوید و این كار را كرد و نقدى جامع و علمى بر هر چهار جلد آن كتاب نوشت و مطالب مشتبه را به اصول اصلى آن‌ها باز گردانید و مولف را به اشتباهات و خطایش حتى خطابه‌هاى املایى متوجه كرد، البته پس از آن به دستور این آیه قرآن «وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ»[۹] كوشش مولف را در تالیف آن كتاب ستود. اما شیخ آقا بزرگ از میان این سه یار علمى متعهد شد، فهرستى براى تألیفات شیعه بنویسد و كتاب «الذریعة الى تصانیف الشیعه» را فراهم آورد.[۱۰]